Kościół i klasztor Święty Krzyż

Nowa Słupia      3 Opinie

Opis

Data powstania świątyni i założenia klasztoru na Łysej Górze nie jest znana.
Jedni twierdzą, że pierwszą kaplicę p.w. Trójcy Przenajświętszej kazała wznieść Dąbrówka, żona Mieszka I m 966 roku, która sprowadziła tu benedyktynów z czeskiego opactwa w Zozea.
Inni uważają, że to Bolesław Chrobry w 1006 roku założył klasztor, sprowadzając benedyktynów z klasztoru na Monte Cassino, a relikwie Krzyża Świętego pozostawił tu książę węgierski św. Emeryk.
Współcześni historycy są zdania, że kościół i klasztor zostały ufundowane na początku XII wieku przez Bolesława Krzywoustego, który benedyktynów sprowadził z węgierskiego klasztoru w Samogywar, którzy mogli przywieźć ze sobą relikwie, należące niegdyś do św. Emeryka.

Pierwotny kościół wzniesiony na Łyścu (Łysej Górze) był jednonawową rotundą w stylu romańskim. Od stuleci był świadkiem wielu wydarzeń historycznych, wzlotów i upadków ojczyzny.
Dwukrotnie, w 1241 i 1260 roku został zniszczony i obrabowany przez Tatarów, a odbudowany przez księcia sandomierskiego Bolesława Wstydliwego. W 1370 roku kościół spłonął.
Po pożarze powiększono kościół, rozebrano rotundę i ołtarz główny, a od wschodu dobudowano obszerne prezbiterium, dorównujące wielkością kościołowi. Nowy kościół konsekrowano w 1455 roku. W tym czasie zbudowano również zakrystię, krużganki i pomieszczenia mieszkalne.
Kolejny pożar wybuchł w 1459 roku, a szkody naprawiono w ciągu dwóch lat.

W 1491 roku od północnej strony do klasztoru dobudowano obszerne skrzydło, przeznaczone na szpital i aptekę. Produkcja lekarstw była specjalnością klasztoru, a benedyktyni wychowali wielu wybitnych lekarzy.
Na początku XVII wieku Mikołaj Oleśnicki, na miejscu dawnego kapitularza wzniósł kaplicę grobową. Dalsza rozbudowa w latach 1636 - 1662 polegała na zbudowaniu dwóch barokowych wież od zachodu, które bardzo zmieniły fasadę kościoła. Wnętrze świątyni otrzymało barokowy wystrój. Od południa zbudowano kaplicę dla przywiezionego z Rzymu obrazu Matki Boskiej Bolesnej.

Pod koniec XVII wieku rozbudowano klasztor, dostawiając skrzydło zachodnie, w którym m.in. umieszczono refektarz.
W latach 1655 - 1658 i w 1704 roku w klasztorze przebywały wojska szwedzkie, które złupiły kościół i klasztor. Dokonały dużych zniszczeń, poszukując skarbów.
Wielki pożar w 1777 roku strawił kościół oraz dachy klasztoru. Benedyktyni, po rozbiórce przepalonych murów, wznieśli nowy kościół przy udziale jedynie własnych środków.

Projekt nowego kościoła wykonał ks. Józef Karsznicki, wykorzystując gotowy projekt elewacji szczytowych, przysłany z Włoch przez opata Niegolewskiego. Prace budowlane prowadził budowniczy Dominik Pucek, a później Józef Janowicz. Kościół uzyskał jedną, wysoką wieżę. Budowa kościoła i wykończenie wnętrza trwały ponad 20 lat - kościół konsekrowano w 1806 roku.

Podczas zaborów, po wojnach napoleońskich, w 1819 roku nastąpiła kasata opactwa benedyktyńskiego na Świętym Krzyżu. Relikwie przeniesiono do kościoła w Słupi Nowej. W maju 1821 roku na Święty Krzyż powróciło trzech benedyktynów, aby nieść posługę duchową pielgrzymom. Powróciły również relikwie Świętego Krzyża. Benedyktyni opiekowali się kościołem do 1871 roku, kiedy to zmarł ostatni zakonnik. Wówczas kościół przejęli księża diecezjalni.

W 1849 roku zabudowania klasztorne przeznaczono dla księży demerytów, skazanych przez władzę duchową na odosobnienie, za sprzeniewierzenie się kościołowi i swojemu powołaniu.
W 1882 roku w budynkach klasztornych umieszczono ciężkie więzienie, które funkcjonowało tu do 1939 roku. To właśnie na Świętym Krzyżu więziony był Sergiusz Piasecki i tu napisał "Kochanka Wielkiej Niedźwiedzicy".
W 1914 roku wojska austriackie złupiły kościół - zdarto blachę miedzianą z dachów, a wieżę wysadzono ładunkiem wybuchowym. Od wybuchu spłonęły organy i więźba dachowa, częściowo zawaliły się sklepienia i porysowały ściany. W 1918 roku dach prowizorycznie przykryto deskami i oszklono okna.

W 1936 roku diecezja sandomierska przekazała zniszczony klasztor wraz z kościołem Misjonarzom Oblatom Maryi Niepokalanej. Przejęli oni pieczę nad relikwiami Drzewa Krzyża Świętego i rozpoczęli odbudowę kościoła i klasztoru. W odbudowaniu wieży kościelnej przeszkodził im wybuch II wojny światowej. Z okazji objęcia klasztoru Świętego Krzyża przez Oblatów, wystawiono przy wschodniej bramie olbrzymi krzyż.

Na początku wojny, w 1939 roku klasztor i kościół zbombardowano, przez co uległy poważnym uszkodzeniom.

W latach 1941 - 1942 w budynkach klasztornych, gdzie poprzednio mieściło się więzienie, hitlerowcy urządzili obóz wyniszczenia jeńców radzieckich. Zginęło tu ok. 6000 jeńców, którzy pochowani są nieopodal, w zbiorowej mogile, na polanie Bielnik.

Po zniszczeniach wojennych i wcześniejszych, odbudowa i konserwacja zabytków trwa nieustannie.

KOŚCIÓŁ p.w. Trójcy Przenajświętszej wzniesiono w latach 1781 - 1789 według projektu Józefa Karsznickiego, w stylu barokowo-klasycystycznym. Świątynia o wymiarach 53x17,5 metra jest murowana z cegły na planie prostokąta. Jest to kościół jednonawowy, orientowany.
Późnobarokowa, dwukondygnacyjna fasada zachodnia, zbudowana jest z ciosów piaskowca. Środkowa wnęka w dolnej kondygnacji mieści marmurowy portal. Obok wejścia z prawej i lewej strony, w niszach, umieszczono kamienne rzeźby trzech duchownych i rycerza. Górna kondygnacja fasady w półkolistej wnęce centralnej posiada okno. Fasada kościoła zwieńczona jest półkolistym frontonem.
Elewacja wschodnia, skromniejsza od zachodniej, w dolnej kondygnacji ma arkadową wnękę, wyżej lożę, a szczyt zamknięto wysokim, neobarokowym frontonem z wazonami. Na dole elewacji wmurowano kamienne kartusze z herbami: Godziemba, Ciołek, Lubicz i czwarty z krzyżem świętokrzyskim (jerozolimskim - z dwoma ramionami poziomymi, dolne ramię dłuższe).
Elewacja południowa również jest dwukondygnacyjna, gdzie w górnych wnękach znajdują się okna, a dolna kondygnacja rozczłonkowana jest pilastrami.

Wnętrze kościoła klasycystyczne, o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym z lunetami, podzielone parami gurtów. Od południa w lunetach umieszczone są okna, natomiast od północy tylko blendy. Ściany poniżej okien podzielone są parami pilastrów, tworząc płytkie wnęki ołtarzowe. We wnękach tych znajdują się duże płótna Franciszka Smuglewicza.
W prezbiterium umieszczono klasycystyczny, murowany ołtarz. Dwie pary korynckich kolumn dźwigające belkę z napisem "Uwielbiajmy Trójcę Świętą", wieńczy trójkątny fronton. Między kolumnami umieszczono wielki obraz Franciszka Smuglewicza, przedstawiający Trójcę Świętą. W ołtarzu znajduje się złote tabernakulum w kształcie kuli ziemskiej, oparte na snopie pszenicy i zwieńczone winogronami, podtrzymywane przez dwóch cherubinów.
XVIII-wieczne stalle, konfesjonały, ambona i ławki o skromnej dekoracji snycerskiej, ufundował opat świętokrzyski Józef Niegolewski.
W 1980 roku nad wejściem do kościoła umieszczono organy pochodzące z kościoła p.w. Serca Jezusowego w Katowicach.

KRUŻGANKI klasztorne o architekturze gotyckiej, obiegające wirydarz, pochodzą z XV wieku. Są to najstarsze obiekty świętokrzyskiego opactwa.
Z dziedzińca na krużganek prowadzi furta klasztorna z barokowym portalem z piaskowca. Furta posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, zdobionymi stiukową dekoracją. W pomieszczeniu furty znajduje się pamiątkowa płyta opata Sierakowskiego. Na wschodniej ścianie furty znajduje się kamienny portal, prowadzący do krużganków.
Wzdłuż krużganków niegdyś mieściły się najważniejsze części klasztoru, jak kościół, zakrystia, kapitularz, refektarz, czy dormitorium. Krużganki świętokrzyskie ufundował król Kazimierz Jagiellończyk i kardynał Zbigniew Oleśnicki. Krużganki posiadają sklepienia krzyżowe z ceglanymi żebrami.
W południowym ramieniu krużganka znajduje się pozostałość dawnego kościoła o architekturze romańskiej, na fragmencie którego odsłonięto romańskie okno oraz część romańskiego malowidła. W tej części krużganka znajduje się ołtarz z czarnego marmuru, pod którym pogrzebano szczątki wszystkich benedyktynów, zmarłych przed 1766 rokiem, aby zwolnić krypty dla następnych zakonników. Wtedy to, w 1766 roku wystawiono w krużganku ten ołtarz-nagrobek. Obok wejścia do kościoła umieszczono epitafium poświęcone księżom oblatom, zmarłym w czasie wojny. Z południowego ramienia krużganków są dwa wejścia do kościoła - jedno do nawy obok prezbiterium, drugie do kruchty.
We wschodnim ramieniu krużganków znajduje się piękny portal z piaskowca, prowadzący do zakrystii, która nie jest niestety udostępniona dla turystów. Stąd również prowadzą dwa obszerne wejścia do kaplicy Oleśnickich, ujęte w półkoliste portale o skromnym profilowaniu. W portalach tych osadzono kute kraty z XVII wieku, a za nimi na drewnianych drzwiach symboliczne obrazy sławiące znaczenie Krzyża Świętego. W tej części krużganków umieszczono jeszcze jeden portal z piaskowca, prowadzący do dawnych pomieszczeń opackich, a na ścianach odsłonięto spod pobiały freski. Wspornik żebrowania sklepienia obok wejścia do zakrystii ozdobiono orłem jagiellońskim - jest to swego rodzaju kamienny dokument fundacyjny.
W północnym ramieniu krużganków, zajmowaym niegdyś przez więzienie, znajduje się kamienny portal z podwójnym krzyżem świętokrzyskim, prowadzący do dawnej apteki i szpitala. W krużgankach, na podłuczach sklepień zachowały się jedynie fragmenty malowideł z XVII i XVIII wieku.
W północno-zachodnim narożniku krużganków umieszczono Muzeum Świętokrzyskie. Jest tam wystawa poświęcona działalności benedyktynów na Świętym Krzyżu, szczególnie sławnej bibliotece świętokrzyskiej. Następna sala upamiętnia lata zniszczeń i poniżenia ludzi na Świętym Krzyżu. Ostatnia sala ukazuje działalność misyjną polskich oblatów.

KAPLICA RELIKWII ŚWIĘTEGO KRZYŻA (kaplica Oleśnickich), zbudowana jest na początku XVII wieku w stylu wczesnego baroku, w miejscu dawnego, gotyckiego kapitularza. Fundatorem kaplicy był Mikołaj Oleśnicki. Kaplicę wzniesiono na planie zbliżonym do kwadratu i nakryto promieniście żebrowaną kopułą. Nad kopułą znajduje się latarnia o sześciu przeszklonych oknach. We wschodniej ścianie kaplicy znajdują się dwa ostrołukowe okna, a ponad nimi jedno okienko okrągłe. W zachodniej ścianie znajdują się dwa wyjścia do krużganków, umieszczone w arkadach. Początkowo kaplica służyła jako mauzoleum rodziny Oleśnickich.
W 1723 roku zmieniła swój charakter, ponieważ opat przeniósł do niej relikwie Krzyża Świętego. Wtedy kaplicę wyposażono w rokokowy chór organowy, podtrzymywany przez anioła oraz w dwoje malowanych drzwi dwuskrzydłowych.
Najstarsze, XVII-wieczne freski znajdują się w kopule. Przedstawiają postać Chrystusa Zbawiciela, Najświętszą Maryję Pannę, św. Jana Chrzciciela oraz dwunastu apostołów. Poniżej czaszy kopuły znajdują się malowidła z 1782 roku autorstwa Macieja Reichana. Na ścianach poniżej gzymsu namalowano duże sceny iluzjonistyczne, przedstawiające drogę relikwii Krzyża Świętego do opactwa łysogórskiego.
Centralne miejsce w kaplicy zajmuje wczesnobarokowy ołtarz główny, zbudowany z marmuru i alabastru. Główne pole ołtarza zajmuje duża, drewniana rzeźba Chrystusa na krzyżu. W zwieńczeniu ołtarza umieszczono figurę Madonny z Dzieciątkiem, a po bokach dwa płaskorzeźbione medaliony dwóch opiekunów Maryi - św. Józefa i św. Jana Apostoła. Po obu stronach ołtarza umieszczono dwa złocone relikwiarze w formie rokokowych kartuszy. W narożnikach kaplicy znajdują się dwa ołtarzyki boczne św. Barbary i św. Jana Nepomucena.

W głównym ołtarzu, w pancernym tabernakulum przechowywane są relikwie Krzyża Świętego. Drzewo Krzyża Świętego zostało uformowane w krzyżyk o podwójnym ramieniu i oprawione w złotą, grawerowaną blachę. Ten złoty futerał ma 20 cm wysokości, dłuższe ramię poprzeczne o długości 12 cm, krótsze - 6 cm, grubość krzyżyka wynosi ok. 2 cm. Na skrzyżowaniu ramion są prześwity w kształcie krzyża, przez które widać brązowe drzewo. Tak oprawione Drzewo Krzyża Świętego umieszczone jest w srebrnym relikwiarzu w kształcie owalnego słońca. Podobno obecnie powstał nowy relikwiarz, wysadzany perłami.

Na południowej ścianie kaplicy znajduje się wczesnobarokowy, piętrowy pomnik nagrobny fundatorów kaplicy. Nagrobek wykonano z marmuru kieleckiego i udekorowano go czarnym marmurem i alabastrem. Na pomniku umieszczono dwie płaskorzeźby leżących postaci Mikołaja Oleśnickiego i jego żony Zofii. W podziemnych kryptach pod kaplicą pochowani są przedstawiciele rodu Oleśnickich oraz opat Sierakowski i powstaniec styczniowy.

W osobnej KRYPCIE, obok krypty benedyktynów, umieszczono zmumifikowane ciało księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Niektórzy naukowcy nie potwierdzają autentyczności zwłok księcia. Krypta grobowa księcia Jeremiego Wiśniowieckiego udostępniona jest do zwiedzania, a wejście do niej znajduje się na zewnątrz kościoła.

DZWONNICA wzniesiona została pod koniec XVIII wieku. Wymurowano ją z miejscowego kamienia w okładzinie z piaskowca, na planie kwadratu. Dzwonnica w stylu neoklasycystycznym przykryta jest czterospadowym dachem z blachy miedzianej, zwieńczonym krzyżem. W każdej ścianie budowli znajduje się para otworów dzwonnych w arkadowych obramowaniach. W dzwonnicy odbudowanej po zniszczeniach wojennych, zawieszono w 1954 roku dwa dzwony, a w 1980 roku trzeci dzwon.

Od wschodniej strony w murze okalającym klasztor mieści się XVII-wieczna BRAMA WSCHODNIA. Jest to późnobarokowa budowla zbudowana na planie prostokąta, z przejazdem sklepionym kolebką krzyżową. Elewacje bramy wyłożone są piaskowcem. Brama posiada dwuspadowy dach kryty blachą miedziana oraz dwa szczyty, które wieńczą dwa krzyże - łaciński i jerozolimski. Bramę zamyka ozdobna, kuta krata.

Sanktuarium pasyjne na Świętym Krzyżu od stuleci było narodową świątynią i celem licznych pielgrzymek, tak jak później Jasna Góra. Pielgrzymowali tu królowie, kardynałowie, biskupi, sławne rody, a przede wszystkim prosty lud. Jedyną drogą prowadząca do klasztoru była niegdyś stroma droga ze Słupi Nowej, wzdłuż której w XVIII wieku ustawiono stacje drogi krzyżowej. Dziś stacje drogi krzyżowej są współczesne, rzeźbione w drewnie, a wejście wschodnie na szczyt nazwano DROGĄ KRÓLEWSKĄ. Obecnie można dotrzeć do klasztoru także łagodniejszą drogą od Huty Szklanej.