Sanktuarium Maryjne na Górze Chełmskiej

Opis

W XII wieku, w 1260 roku Daniel Romanowicz, jedyny król Rusi (koronowany w 1253 roku w Drohiczynie) ufundował na Górze Chełmskiej cerkiew prawosławną p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, która po przyjęciu unii kościelnej na soborze brzeskim w 1506 roku, stała się katedrą obrządku grekokatolickiego.
Na początku XVIII wieku rozbudowano świątynię, dobudowując jej nawę poprzeczną. Niestety rozbudowa świątyni uszkodziła konstrukcję budynku, który groził zawaleniem.

W 1735 roku rozebrano zagrożoną budowlę i przystąpiono do budowy nowej, większej świątyni, według projektu Pawła Fontany.
Budowę w stanie surowym ukończono w 1756 roku, po czym przystąpiono do wykończenia i wyposażenia katedry. Bogaty wystrój snycerski wnętrza świątyni, wykonany przez lwowskiego artystę Michała Filewicza ufundował biskup chełmski Maksymilian Ryło.
Nowoczesna katedra chełmska, w stylu baroku zachodnioeuropejskiego, miała wygląd kościołów rzymskokatolickich. Również wnętrze świątyni nie miało już cech cerkwi obrządku greckiego. Nie było ikonostasu z bizantyjskimi ikonami. Znajdowały się tam natomiast ołtarze, chór muzyczny oraz konfesjonały.

W ołtarzu głównym znalazł się obraz Matki Boskiej Chełmskiej, który z Kijowa do Chełma przywiozła w XIII wieku Teodora, siostra Daniela Romanowicza. Po unii kościelnej obrazem opiekowali się unici. Obraz ten towarzyszył prawdopodobnie królowi Janowi Kazimierzowi w jego wyprawach wojennych. Udział obrazu w bitwie pod Beresteczkiem upamiętniono w scenie przedstawionej na antepedium, umieszczonym na froncie ołtarza chełmskiej świątyni. W 1765 roku obraz Matki Boskiej Chełmskiej został ukoronowany, jako obraz łaskami słynący.

Pożar, który wybuchł w 1802 roku, strawił katedrę. Ocalałe, przepalone mury czekały do 1827 roku, kiedy to przy współfinansowaniu władz państwowych świątynię odbudowano.

W 1875 roku na terenie imperium rosyjskiego ostatecznie skasowano unię kościelną, podporządkowując wszystkie odłamy prawosławia cerkwi rosyjskiej. Władze rosyjskie przekształciły unicką katedrę w sobór prawosławny, który otrzymał wystrój bizantyjski. Wieże zwieńczono cebulastymi hełmami, a barokowym szczytom nadano kształt mauretańskich łuków. Przed wejściem do świątyni dobudowano czterokolumnowy portyk, zwieńczony ozdobnym tympanonem.Usunięto dawne wyposażenie z katedry, a ściany i sklepienia pokryto polichromią, utrzymaną w stylu bizantyjsko-ruskim.

Kiedy w 1915 roku do Chełma wkroczyły wojska austriackie, zlikwidowano cerkiew prawosławną, a w budynku świątyni urządzono skład broni i amunicji, który mieścił się tu do listopada 1918 roku.

W maju 1919 roku władze polskie przekazały budynek duchowieństwu katolickiemu, ponieważ zabrakło już wyznawców obrządku greckiego. W 1920 roku świątynię objął zakon jezuitów i zorganizował tutaj kościół zakonny. Jezuici rozpoczęli jednocześnie prace zmierzające do przywrócenia świątyni wyglądu sprzed 1875 roku.
W 1935 roku powołano nową parafię rzymskokatolicką w Chełmie i wtedy budynek kościoła przeszedł w ręce księży diecezjalnych. Renowację kościoła zakończono w 1938 roku, usuwając wszystkie naleciałości prawosławia. Pozostawiono jedynie portyk, gdzie zamiast ozdobnego tympanonu urządzono taras otoczony balustradą, dostosowując go do odprawiania mszy polowych.

W maju 1940 roku niemieckie władze okupacyjne oddały świątynię na Górce Chełmskiej Ukraińcom, którzy ponownie zorganizowali tu cerkiew prawosławną.

W sierpniu 1944 roku, decyzją Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, świątynia chełmska przekazana została katolikom.

Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny jest świątynią wzniesioną na planie krzyża łacińskiego w stylu barokowym. Jest to kościół o budowie bazylikowej, trójnawowy, z lekko zaokrąglonym prezbiterium i ramionami transeptu. Od frontu znajdują się dwie wieże, flankujące fasadę świątyni. Trójkondygnacyjne wieże, ozdobione narożnymi kolumnami wieńczą barokowe, łamane hełmy. Hełmy wież zakończone są wysmukłymi berłami z kulami u podstawy, na których umieszczone są krzyże nad półksiężycem. Symbol ten rzekomo mówi o tryumfie chrystianizmu nad islamem lub symbolizuje wyższość ducha nad materią. Pewne jest jedynie, że symbol ten był rozpowszechniony przez katolików na kresach, na pograniczu etnicznym.
Na skrzyżowaniu naw umieszczono bęben, przykryty kopułą z latarnią. Dwukondygnacyjna fasada zwieńczona jest wysokim, barokowym szczytem, podobnie jak prezbiterium i ramiona transeptu. W dolnej kondygnacji fasady znajduje się czterokolumnowy portyk, na którym umieszczono taras. Świątynia nakryta jest dwuspadowym dachem z blachy miedzianej.

Wnętrze świątyni posiada sklepienie kolebkowo-krzyżowe z lunetami, a w nawach bocznych sklepienie krzyżowe.
Wystrój architektoniczny stanowią pilastry, natomiast w prezbiterium i pod chórem - kolumny z głowicami korynckimi. Dzieła dopełniają bogato profilowane gzymsy. W oknach nad ołtarzem i nad chórem umieszczono piękne witraże.
Wyposażenie kościoła jest stosunkowo nowe i dość skromne. Z dawnego wyposażenia kościoła pozostał cenny zabytek. Jest to, wykonane w 1750 roku w gdańskim warsztacie mistrza W. Jöde, srebrne antepedium ołtarza głównego (front ołtarza), przedstawiające scenę hołdu rycerstwa polskiego przed obrazem Matki Boskiej Chełmskiej, po zwycięstwie pod Beresteczkiem w 1651 roku. Z unickiej katedry pochodzą również dwa duże płótna Franciszka Smuglewicza oraz dwie barokowe figury św. Wojciecha i św. Stanisława, umieszczone w transepcie.
W ołtarzu głównym umieszczona jest replika cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Oryginał obrazu, po kasacie unii kościelnej, przejęło duchowieństwo prawosławne. W 1915 roku, ewakuując się w głąb Rosji, wywieźli również łaskami słynący obraz. Kiedy w 1919 roku świątynię przejęli katolicy, wówczas w ołtarzu umieścili kopię obrazu, znalezioną na strychu kościoła. W 1938 roku kopię tę wymieniono na replikę wykonaną przez chełmskiego malarza Władysława Ukleję. Oryginał cudownego obrazu znajduje się w muzeum w Łucku.

W 1946 roku biskup lubelski Stefan Wyszyński koronował nowy obraz, a w 1988 roku papież Jan Paweł II podniósł chełmską świątynię do godności Bazyliki Mniejszej.

Przed bazyliką stoi wysoka, czterokondygnacyjna dzwonnica z 1878 roku, wzniesiona jako symbol tryumfu prawosławia. Wieża dzwonnicy przykryta jest hełmem latarniowym, zwieńczonym wyniosłym berłem, zakończonym krzyżem.
Na parterze w 1945 roku zorganizowano Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego. Umieszczono tam urnę z prochami z miejsc straceń. Na tablicach widnieją nazwiska pomordowanych i miejsca ich kaźni. Przed kratą wejściową ustawiono znicz.
Na dzwonnicy zawieszono trzy dzwony o wdzięcznych imionach: "Maria", "Stanisław" i "Julian".

Wieża dzwonnicy posiada również taras widokowy, który jest udostępniony dla zwiedzających. Z tarasu wysokiej wieży, stojącej na jedynym w okolicy wzniesieniu roztacza się przepiękna, daleka panorama Chełma i okolic.