Kalisz - nieistniejąca kolegiata św. Pawła Apostoła

Opis

Kolegiata pw. św. Pawła została wzniesiona ok. 1150 roku, z fundacji księcia wielkopolskiego Mieszka III Starego. Stanęła w centrum kaliskiego grodu średniowiecznego, na miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni. Wśród piastowskich świątyń miała wysoką rangę, ponieważ to właśnie tutaj dokonywano konsekracji biskupów wrocławskich i płockich.

Kolegiata pw. św. Pawła Apostoła, wzniesiona w stylu romańskim, była kościołem orientowanym, jednonawowym, o wymiarach 30 x 15 m, z prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Od zachodu wznosiła się duża, czworoboczna wieża. Ściany świątyni wymurowano na granitowym fundamencie, z ciosów piaskowca kwarcytowego, łączonych zaprawą wapienną. Piaskowiec ten w ówczesnych czasach wydobywano w okolicach Brzeźna koło Konina.

Kolegiata św. Pawła była jedną z największych i najbardziej okazałych budowli sakralnych w piastowskiej Polsce. Świadczą o tym rozmiary fundamentów oraz szczątki detali architektonicznych i fragmenty wielobarwnych witraży, które podkreślały reprezentacyjny charakter świątyni. Odkryte detale świadczą również o dużym kunszcie ówczesnych budowniczych. Kiedy Mieszko Stary stworzył w Kaliszu swą rezydencję, w zachodniej części nawy kościoła wzniesiono lożę emporową. Był to rodzaj galerii dla władców i dostojników.

W kaliskiej kolegiacie św. Pawła w 1202 roku pochowano zwierzchniego księcia Polski - Mieszka III Starego, obok wcześniej zmarłego w 1193 roku jego syna Mieszka Młodszego. Tu również pochowany został inny syn Mieszka Starego - Bolesław Mieszkowic, zmarły tragicznie podczas bitwy pod Mozgawą w 1195 roku.

Świątynia kaliska została prawdopodobnie zburzona w 1233 roku, razem z grodem, podczas najazdu księcia śląskiego Henryka Brodatego. Przeniesienie grodu w inne miejsce zapoczątkowało upadek grodu na Zawodziu, a do całkowitego zniszczenia przyczynił się najazd Krzyżaków w 1331 roku.

Kiedy przeniesiono gród w nowe miejsce i wzniesiono tam kościół pw. Najświętszej Marii Panny, przeniesiono do niego również kolegiatę z kościoła św. Pawła. Kościół św. Pawła Apostoła upadł i zniszczał, a wraz z nim groby książęce.

Okoliczna ludność przez wieki pozyskiwała kamień z kolegiaty na budulec, a szabrownicy przekopywali teren, poszukując skarbów, bo książęta, jak mówili miejscowi, pochowani zostali w złotych trumnach.

Podczas prac wykopaliskowych, prowadzonych na Zawodziu w latach 1958 - 1963 pod kierunkiem Krzysztofa Dąbrowskiego, odkryto i zbadano relikty romańskiej kolegiaty. Archeolodzy odkryli nie tylko fundamenty murowanej świątyni, lecz również pozostałości wcześniejszego, drewnianego kościoła. Być może była to katedra diecezji kaliskiej, o której istnieniu przed 1124 rokiem wspomina Opis żywota św. Ottona z Bambergu. Kościół drewniany był jednonawową świątynią z początku XI wieku. W prezbiterium tego drewnianego kościółka odkryto krzyż ołtarzowy lub procesyjny, wykonany z drewna obłożonego blachą z brązu i powleczony złotą folią. Drewniany kościół prawdopodobnie spłonął, a na jego miejscu w połowie XII wieku wzniesiono murowaną świątynię św. Pawła.

Podczas prac archeologicznych, w absydzie kolegiaty natrafiono na dwie krypty grobowe, które zinterpretowano jako pochówki Mieszka III Starego i jego syna Mieszka Młodszego. W grobach tych znaleziono pozłacane blaszki i srebrny denar.

Podczas prac rekonstrukcyjnych w Rezerwacie Archeologicznym na Zawodziu, zrekonstruowano przyziemie kolegiaty św. Pawła do wysokości ok. 40 cm, w skali 1 : 1. Wewnątrz obrysu kolegiaty umieszczono drewniany obrys wcześniejszej, drewnianej świątyni. Obok ołtarza umieszczono replikę krzyża ołtarzowego (procesyjnego), odnalezionego w reliktach kościołów. Obok zrekonstruowanego przyziemia kolegiaty postawiono makietę świątyni z czasów jej świetności.

Płyta nagrobna księcia Mieszka III Starego przechowywana jest w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej.

25 stycznia 2007 roku, przed rozpoczęciem prac rekonstrukcyjnych na Zawodziu, pobrano ziemię z krypty grobowej księcia Mieszka III Starego w dawnej kolegiacie św. Pawła, którą później w urnach złożono w kościele św. Wojciecha w Kaliszu - obok rezerwatu archeologicznego na Zawodziu oraz w opactwie cystersów w Lądzie, które zostało ufundowane przez Mieszka III Starego.

Dziś, dzięki pracom archeologów i rekonstruktorów, można obejrzeć na terenie Kaliskiego grodu Piastów rozmiary i kształt romańskiej kolegiaty św. Pawła Apostoła, w miejscu, gdzie stała w czasach swej świetności.