Strzelno - rotunda św. Prokopa

Opis

Chociaż Jan Długosz podaje dokładną datę konsekracji kościoła - 16 marca 1133 roku, to historycy nie potwierdzają tej daty. Kościół św. Prokopa (wcześniej Świętego Krzyża) został wzniesiony prawdopodobnie jednocześnie z pobliską świątynią norbertanek p.w. Świętej Trójcy, pod koniec XII wieku. Wiele wskazuje na to, że kościół Świętej Trójcy był wzniesiony na wzgórzu św. Wojciecha jako kościół klasztorny, natomiast nieopodal wzniesiono niewielki kościółek p.w. Świętego Krzyża (później św. Prokopa) dla wiernych parafian.

Rotundę Świętego Krzyża wzniesiono z granitowych ciosów. Nawę na planie koła o średnicy 8,20 m, sklepiono kopułą wzmocnioną czterema gurtami, czyli płaskimi, konstrukcyjnymi łukami podsklepiennymi z granitu. Wejście do kościoła znajduje się na południowej stronie okrągłej nawy, do której od wschodu przylega obszerne prezbiterium na planie kwadratu. Prezbiterium przykryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Od północnej strony do nawy dobudowane są dwie niewielkie, bliźniacze absydy, które dziś pełnią rolę kapliczek. Od zachodu do nawy przylega wysoka, podkowiasta wieża z emporą na piętrze.
Obecnie rotunda i absydy przykryte są stożkowymi dachami ceramicznymi, prezbiterium dachem dwuspadowym, natomiast wieża dachem czterospadowym, zaokrąglonym od strony zachodniej.

Kościół Świętego Krzyża funkcje sakralne pełnił do połowy XV wieku. Później rotunda została włączona w zabudowania pobliskiego klasztoru sióstr norbertanek, gdzie pełniła rolę furty klasztornej. To prawdopodobnie wówczas nadbudowano z cegły górną część wieży i dodano ceglaną skarpę od zachodu.

Sakralny charakter przywrócono budowli dopiero w XVIII wieku. Podczas konsekracji świątyni w połowie XVIII wieku zmieniono również wezwanie kościoła ze Świętego Krzyża na św. Prokopa. Do dziś na wieży znajdują się trzy XVIII-wieczne dzwony, chociaż już nie są używane w obawie stabilność murów zabytku.

W 1812 roku świątynia św. Prokopa została sprofanowana przez wojska napoleońskie, które używały rotundy w celach gospodarczych. Rozebrano wówczas północne absydy i dobudowano wieży czworoboczną kondygnację. W XIX wieku kościół św. Prokopa popadał w ruinę. Nazywany był dzwonnicą, gdyż nie odbywały się tu nabożeństwa, a jedynie używano dzwonów.

Dopiero w 1892 roku poddano go gruntownej restauracji. Odtworzono wtedy północne absydy, a także część romańskich okienek. Kolejna konserwacja rotundy odbyła się w latach 1924 - 1925.

W czasie II wojny światowej kościółek został zamieniony na magazyn, a w 1945 roku wycofujące się wojska niemieckie podłożyły w rotundzie ładunki wybuchowe. Wybuch zniszczył kopułę, górne partie wieży oraz całe wyposażenie kościoła, ale ściany świątyni przetrwały.

W latach 50. XX wieku rozpoczęto odbudowę cennego zabytku. Wzmocniono ściany, odtworzono kopułę z gurtami - jeden gurt odtworzono z granitu, nadając mu pierwotny wygląd, natomiast trzy pozostałe są zrekonstruowane z piaskowca. W romańskie okienka wstawiono witraże. Surowe, kamienne wnętrze pozostało nieotynkowane. W zamknięcie empory wieży wmontowano biforium wsparte na oryginalnej, romańskiej kolumnie. Na podstawie fragmentu romańskiego tympanonu i fotografii odlano kopię tympanonu fundacyjnego.

W rotundzie św. Prokopa zachowała się kamienna kropielnica z XII wieku wydrążona z jednej bryły kamienia, pusty romański grobowiec, a także 5 stacji drogi krzyżowej z XVII wieku wyrzeźbionych w lipowym drewnie. W absydach umieszczone są płaskorzeźby św. Onufrego i św. Marii Magdaleny z przełomu XV i XVI wieku. Płaskorzeźba św. Onufrego umieszczona jest w absydzie bliżej prezbiterium, natomiast św. Marii Magdaleny - bliżej wieży.

Rekonstrukcja XII-wiecznego tympanonu fundacyjnego umieszczona jest na północnej ścianie prezbiterium. Ponieważ z oryginalnego tympanonu po wybuchu w 1945 roku pozostała jedynie głowa Chrystusa, rekonstrukcję wykonano na podstawie odlewu ze zbiorów Muzeum Narodowego oraz fotografii z archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu. Nie wiadomo, gdzie pierwotnie znajdowała się płaskorzeźba - nie mogła być umieszczona nad drzwiami, ponieważ rozmiary tympanonu nie odpowiadają wymiarom drzwi wejściowych do świątyni.
Na tympanonie umieszczone są trzy postacie: na środku Chrystus tronujący, po lewej stronie młody fundator ofiarowujący Chrystusowi model rotundy, po prawej stronie kobieta z otwartą księgą. Być może fundatorem tym był wojewoda Krystyn, syn Piotra Wszeborowicza, dobroczyńcy klasztoru norbertanek ze Strzelna. Kobieta prawdopodobnie przedstawia przeoryszę norbertanek. Zadziwiające jest to, że model na tympanonie idealnie pasuje do dzisiejszego kształtu rotundy.

Dziś w rotundzie św. Prokopa nabożeństwa odbywają się jedynie na specjalne okazje, jak wizyta turystów z księdzem, czy śluby. Na wieży kościelnej zamontowano dzwony elektroniczne sterowane komputerowo. W rotundzie odbywają się również koncerty muzyki dawnej.