Zamość - katedra

Opis

Zwycięstwa te odnosił przeważnie w niedziele, dzień Zmartwychwstania Pańskiego.

Kościół katedralny w Zamościu, ufundowany został w 1587 roku przez Jana Sariusza Zamoyskiego - kanclerza wielkiego koronnego, hetmana wielkiego koronnego Rzeczpospolitej Obojga Narodów, doradcę króla Zygmunta II Augusta i króla Stefana Batorego, założyciela miasta Zamościa. Wzniesiony został w latach 1587 - 1600, według projektu włoskiego architekta Bernarda Morando, w stylu manieryzmu.
Chociaż nabożeństwa w kościele odbywały się już od 1600 roku, to wykończenie wnętrza świątyni zajęło jeszcze ponad trzydzieści lat. Kościół konsekrowany był dopiero w 1637 roku. Tego momentu nie dożył ani hetman Zamoyski, ani główny architekt.

Kościół przez wiele lat był kościołem kolegiackim w diecezji chełmskiej. Dopiero w 1992 roku, kiedy utworzono diecezję zamojsko-lubaczowską, kościół w Zamościu podniesiono do rangi katedry.

W latach 1824 - 1826, w okresie rozbiorów Polski, na wyraźny rozkaz wielkiego księcia Konstantego, Korpus Inżynierów Wojskowych dowodzony przez generała J. Mallet-Malletskiego, dokonał znaczącej przebudowy świątyni. Kościół wówczas został obniżony, a także zmieniono elewacje, dzięki czemu świątynia nabrała bardziej klasycystycznego wyglądu. Zmiany te miały na celu również zatarcie dziękczynnego charakteru kolegiaty oraz usunięcie herbów Zamoyskich i innych znaków i napisów dotyczących rodu. Również w tym okresie zaginęły niektóre elementy wystroju kościoła.

Katedra zamojska jest orientowaną, trzynawową bazyliką. Pomimo przebudowy, kościół pozostał wybitnym przykładem klasycyzującego manieryzmu typu lubelskiego. Wymiary świątyni nawiązują do wymiarów "idealnego miasta" Zamościa i wynoszą 45 m długość i 30 m szerokość kościoła. Jest to dokładnie 15 razy mniej niż wymiary miasta.

Obecna elewacja zewnętrzna kościoła podzielona jest doryckimi pilastrami na arkadowe przęsła, w których umieszczono bogato obramione, półkoliście zamknięte okna. Trzykondygnacyjna fasada świątyni podzielona jest gzymsami międzykondygnacyjnymi. Dolna kondygnacja, w centrum której znajduje się główny portal, podzielona jest pilastrami - jak elewacja całego kościoła. Po obu stronach wejścia umieszczono parę okien zamkniętych półkoliście. W środkowej kondygnacji fasady znajdują się cztery kartusze herbowe oraz okrągła blenda imitująca okno. Górna kondygnacja fasady, ponad dekoracyjnym gzymsem jest wysokim szczytem bez żadnych ozdób, zrekonstruowanym po II wojnie światowej.

Katedra posiada wysoką nawę główną, niższe nawy boczne i jeszcze niższe rzędy kaplic, wzdłuż obu naw bocznych. Prezbiterium o szerokości nawy głównej i wysokości naw bocznych zamknięte jest wielobocznie i doświetlone wysokimi, wąskimi oknami umieszczonymi w załamaniach ścian oraz okrągłym okienkiem w zwieńczeniu ołtarza. Jedynie w prezbiterium zachowało się pierwotne kolebkowe sklepienie projektu Morando.

Nawę główną od naw bocznych oddzielają arkady wsparte na filarach. Filary te od strony nawy głównej dekorowane są pilastrami w wielkim porządku, tzn. na wysokość dwóch kondygnacji. Pilastry zwieńczone są bogato zdobionym belkowaniem z dekoracyjnym fryzem. Ponad fryzem znajdują się sklepienia kolebkowe z lunetami, ze stiukową dekoracją o geometrycznych wzorach, nazywaną w architekturze polskiej nurtem lubelskim. Ponieważ prezbiterium jest znacznie niższe, niż nawa główna, we wschodniej ścianie na wysokości arkad bocznych otwiera się arkada łuku tęczowego, ponad którą, w ślepej arkadzie nad dekoracyjnym gzymsem umieszczono krucyfiks.

Przy zachodniej ścianie, nad kruchtą znajdują się 25-głosowe organy, zbudowane w 1896 roku przez lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego.

Pod pierwszą arkadą, dzielącą nawę główną od nawy południowej, w posadzce umieszczone jest wejście do krypt, znajdujących się w podziemiach świątyni. Wejście to zamknięte jest metalowymi drzwiami, ozdobionymi herbami Zamoyskich. W kryptach katedry spoczywają przedstawiciele rodu Zamoyskich, kolejni ordynaci wraz z małżonkami. W jednej z krypt spoczywa fundator miasta i kościoła - hetman Jan Zamoyski.

Ołtarz główny w prezbiterium pochodzi z 1785 roku. Umieszczono w nim obraz św. Tomasza Apostoła. Na ścianach prezbiterium wiszą cztery duże obrazy przedstawiające sceny z życia św. Tomasza, namalowane ok. 1630 roku przez Jana Kasińskiego.

W katedrze znajdują się dwa rzędy kaplic, umieszczone przy zewnętrznych ścianach kościoła, przykryte wspólnym dachem pulpitowym z nawami bocznymi.

Na przedłużeniu nawy południowej, obok prezbiterium, znajduje się kaplica Ordynacka z ołtarzem Przemienienia Pańskiego. W kaplicy tej mieści się płyta epitafijna Jana Zamoyskiego z czarnego marmuru oraz piękny nagrobek XIV ordynata - Tomasza Zamoyskiego, któremu na łożu śmierci ukazuje drogę do nieba jego wcześniej zmarła ośmioletnia córka. Na ścianach kaplicy wiszą portrety Jana i jego syna Tomasza Zamoyskich.
W południowej nawie znajduje się kaplica Różańcowa z kopią obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej, namalowaną przez B. Rutkowskiego oraz obrazem Matki Bożej Różańcowej ze św. Dominikiem, pędzla J. Buchbindera.
W kolejnej kaplicy Infułackiej, w ołtarzu znajduje się obraz św. Mikołaja z 1613 roku, a w zwieńczeniu ołtarza - obraz Wniebowzięcia NMP z początku XVIII wieku. Po bokach kolumn stoją złocone figury męczenników, patronów Polski - św. Wojciecha i św. Stanisława.
W kaplicy Świętych Relikwii mieści się najstarszy w kościele, barokowy ołtarz z XVII wieku z obrazem św. Marii Magdaleny z 1908 roku, pędzla H. Matjaślaka. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się rzeźbiona grupa Ukrzyżowania. W kaplicy Św. Relikwii od 1622 roku przechowywano relikwie świętych. W ołtarzu mieści się spora liczba relikwiarzy.

W nawie północnej znajduje się kaplica Matki Bożej Łaskawej. W 1803 roku, w obawie przed profanacją, przeniesiono tu, w uroczystej procesji obraz Matki Bożej Najświętszej, który dotychczas znajdował się w odwachu, przy ratuszu. Obraz Maryi namalował w II połowie XVIII wieku, osadzony na odwachu człowiek, posądzony o dokonanie zbrodni. Wizerunek Matki Bożej narysował węglem na drzwiach więzienia i błagał Maryję o wykazanie jego niewinności. Matka Boża uwolniła więźnia z krępujących go łańcuchów i wówczas obraz na drzwiach rozświetliła niespotykana jasność. Obraz Matki Bożej Opieki wycięto z drzwi i zawieszono na ścianie odwachu. Po przeniesieniu obrazu do kolegiaty - zasłynął on wieloma łaskami i przyciągał do kościoła wiernych różnych wyznań. Przez mieszkańców Zamościa obraz do dziś jest czczony i nazywany Zamojską Madonną, Maryją Opiekunką lub Matką Bożą Odwachowską. 8 września, w dniu odpustu, pielgrzymują do Łaskawej Matki Opieki szerokie rzesze wiernych.
Kolejna kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego mieści XVIII-wieczny ołtarz z rzeźbiarską sceną Ukrzyżowania. Po bokach ołtarza, między kolumnami umieszczono w sześciu kartuszach sceny pasyjne.
Kaplica Zwiastowania NMP, zwana kaplicą Literacką, posiada rokokowy ołtarz z XVIII wieku, w którym umieszczono obraz Carlo Dolci z 1650 roku, naśladujący przedstawienie Zwiastowania z kościoła we Florencji.
W kaplicy Akademickiej znajduje się ołtarz z XVII-wiecznym obrazem św. Jana Kantego, adorującego Maryję z Dzieciątkiem. W ramie obrazu umieszczono herb Akademii Zamojskiej, której patronem był św. Jan Kanty.

Po północnej stronie prezbiterium, w dawnej kaplicy Św. Krzyża, którą zamurowano w latach 1790 - 1792, mieści się zakrystia, nad którą umieszczono skarbiec.
Druga zamurowana kaplica, to dawna kaplica Św. Trójcy, w której od 1801 roku mieścił się kapitularz i Biblioteka Kapituły Zamojskiej.

Po północnej stronie katedry stoi dzwonnica, która jednocześnie jest bramą boczną. Wzniesiona została w latach 1760 - 1775 w stylu późnobarokowym, według projektu Jerzego de Kawe. Dzwonnicę przebudowano w 1825 roku. Ma ona 45 metrów wysokości, zwieńczona jest wysokim, barokowym hełmem z 1930 roku, projektu Mariana Wtorzeckiego. W dzwonnicy zawieszone są trzy zabytkowe dzwony: największy "Jan" z 1662 roku, ufundowany przez Jana Sobiepana Zamoyskiego - zaliczany do największych w Polsce, "Tomasz" z 1721 roku, ufundowany przez Tomasza Zamoyskiego i "Wawrzyniec" z 1715 roku, ufundowany przez ks. Wawrzyńca Sikorskiego. W dzwonnicy znajduje się jeszcze dzwon sygnaturkowy z 1829 roku.
Latem w dzwonnicy udostępniony jest zwiedzającym taras widokowy, z którego można podziwiać całe Stare Miasto.

W 2010 roku katedra zamojska uzyskała dofinansowanie na przeprowadzenie remontu i rekonstrukcji historycznej bryły kościoła oraz zagospodarowanie terenu wokół niego. Celem remontu jest przywrócenie dawnej, okazałej formy, jaką utraciła w okresie zaborów, m.in. przywrócenie wysokich dachów i założenie wieżyczki sygnaturki.