Warszawa - Archikatedra św. Jana Chrzciciela

Opis

Tutaj modlili się mieszkańcy dawnej Warszawy, tutaj naród polski dziękował za kolejne elekcje swych królów, tu wygłaszał swe patriotyczne kazania ks. Piotr Skarga. Tutaj dokonywano koronacji królewskich głów oraz udzielano ślubów władcom Polski.
Król Jan III Sobieski w 1683 roku, po powrocie spod Wiednia, właśnie w tej świątyni złożył u stóp Chrystusa Ukrzyżowanego chorągiew Kara Mustafy, dziękując za zwycięstwo nad Turkami.
W 1791 roku tutaj właśnie przyszedł król Stanisław August Poniatowski wraz z politykami, aby złożyć Bogu wspólną przysięgę i podziękować za ustanowienie pierwszej w Europie konstytucji.
Również w 1918 roku właśnie w tej świątyni naród polski wraz ze swoimi władzami podziękował za odzyskanie niepodległości po 123 latach zaborów.
W 1919 roku w warszawskiej katedrze święcenia biskupie z rąk kardynała Aleksandra Kakowskiego przyjął nuncjusz apostolski w Polsce - Achille Ratti, późniejszy papież Pius XI.
Warszawską świątynię wielokrotnie odwiedzał Ojciec Święty Jan Paweł II - w 1979, 1983, 1987, 1991 i 1999 roku, a w 2006 roku również papież Benedykt XVI.

Niegdyś w miejscu obecnej archikatedry pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela stała drewniana kaplica zamkowa książąt mazowieckich. Ok. 1350 roku wzniesiono tu murowany kościół, który w 1402 roku dekretem papieża Bonifacego IX, po przeniesieniu tu kapituły z Czerska, został podniesiony do godności kolegiaty. W 1413 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy przeniósł z Czerska do Warszawy również swą główną rezydencję. Wraz z rozwojem miasta kościół kolegiacki stał się kościołem parafialnym.
Książę Janusz I Starszy rozbudował farę, dobudowując do istniejącego kościoła trójnawowy korpus. Dotychczasowa świątynia pełniła teraz rolę prezbiterium. W XVI wieku kolegiata posiadała wysoką, górującą nad miastem, 60-metrową wieżę zachodnią, która w 1602 roku runęła na dach świątyni, zwalona przez wichurę, niszcząc część fasady, dachu i sklepień.
W 1620 roku przed kościołem św. Jana miał miejsce nieudany zamach na króla Zygmunta III Wazę. Zamachu tego usiłował dokonać Michał Piekarski, sandomierski szlachcic. Śledztwo z wykorzystaniem tortur nie przyniosło wyjaśnienia, ponieważ Piekarski plótł bzdury i mówił od rzeczy - stąd wzięło się powiedzenie pleść jak Piekarski na mękach. Aby wzmocnić bezpieczeństwo króla, nad Kanonią i Dziekanią wybudowano zadaszony ganek łączący bezpośrednio zamek królewski z prezbiterium kolegiaty św. Jana.
Podczas odbudowy kościoła, w 1633 roku przebudowano całą świątynię, nadając fasadzie stylizację barokową. Zachowano wówczas gotycki mur do wysokości gzymsu korpusu kościoła. W XVII wieku na miejscu skarbca dostawiono kaplicę Baryczków, a w XVIII wieku - dzwonnicę.

Kiedy w 1798 roku powstała diecezja warszawska, kolegiata św. Jana stała się kościołem biskupim i podniesiona do godności katedry. W 1817 roku katedra została archikatedrą w archidiecezji warszawskiej.

W latach 1836 - 1840 katedra świętojańska znów została przebudowana, według projektu Adama Idźkowskiego. Obniżono wówczas dach, rozebrano kaplice boczne nawy południowej, a także zbudowano nową fasadę świątyni i dobudowano kruchtę. Budowla nabrała stylu neogotyku angielskiego. Na początku XX wieku elewację kościoła oblicowano białymi kafelkami.

W 1939 roku, podczas bombardowania Warszawy, świątynia straciła część dachu, powstały również uszkodzenia w sklepieniach i ścianach. W czasie powstania warszawskiego stanowiła teren zaciekłych walk i została w poważnym stopniu zniszczona. Po upadku powstania katedra została wysadzona w powietrze przez hitlerowców. Przetrwały jedynie mury prezbiterium oraz mury kaplicy Baryczków i kaplicy Chrystusa Ubiczowanego.

Po wojnie archikatedra warszawska, tak jak cała starówka, została odbudowana. Odbudowę katedry realizowała Prymasowska Rada Budowy Kościołów Warszawy, powołana przez prymasa Augusta Hlonda, który podjął decyzję o zrekonstruowaniu świątyni w pierwotnej formie. W latach 1947 - 1956 trwała odbudowa katedry według projektu prof. Jana Zachwatowicza. Świątyni przywrócono wówczas pierwotną wysokość dachu oraz gotycką formę wszystkich elewacji. Szczyt kościoła wzorowano na przykładach polskiej, sakralnej architektury ceglanej z XV i XVI wieku. Jedynie dach katedry pokryto miedzianą blachą, a nie dachówką.

Ponownej konsekracji archikatedry dokonał kardynał Stefan Wyszyński 9 czerwca 1960 roku. W 1961 roku świątynia została podniesiona do godności Bazyliki Mniejszej.

Dziś odbudowana świątynia jest pięcioprzęsłowym kościołem halowym, trzynawowym, z trójprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Ściany murowane z czerwonej, gotyckiej cegły wsparte są szkarpami. Fasadę zdobi kamienny fryz, autorstwa Kazimierza Knothe. Ściany boczne ozdobiono fryzem sgraffitowym, dekorowanym herbami rycerstwa mazowieckiego i znakami kamieniarzy wznoszących świątynię. Fasada katedry posiada gotycki, schodkowy szczyt ze sterczynami i blendami, gdzie umieszczono herby: kardynała Stefana Wyszyńskiego, parafii katedralnej z barankiem oraz herb kapituły z głową św. Jana Chrzciciela. Dolną część fasady wypełniają trzy okna oraz ceglany portal z drzwiami kutymi w miedzianej blasze. Drzwi zostały wykonane przez metaloplastyka Adama Jabłońskiego. W ostrołukowym, miedzianym tympanonie umieszczono Chrystusa Ukrzyżowanego, a po bokach herby Prymasa Tysiąclecia i Archikatedry. Obramowanie drzwi stanowią: orzeł i syrenka - symbole Polski i Warszawy, zmieniające się na przestrzeni dziejów. Ponad wrotami, na dwóch polach umieszczono sceny Chrztu Chrystusa przez Jana Chrzciciela oraz ścięcie Jana Chrzciciela. Na skrzydłach wrót znajdują się cztery pola, na których umieszczono sceny z historii świątyni: przeniesienie kolegiaty z Czerska do Warszawy, Piotr Skarga podczas wygłaszania Kazań Sejmowych, złożenie przysięgi Konstytucji 3 Maja oraz konsekracja biskupia Achillesa Ratiego, przyszłego papieża Piusa XI.

Wnętrze kościoła, wysokie i dość ciemne, przykryte jest sklepieniem gwiaździstym, otynkowanym, z ceglanymi żebrami. Łuki sklepienia spięte są rzeźbionymi w piaskowcu zwornikami, na których umieszczono herby Księstwa Mazowieckiego, Kapituły Archikatedralnej oraz Prymasów Aleksandra Hlonda i Stefana Wyszyńskiego.
Posadzka świątyni wykonana została z czarnego i brązowego marmuru z kamieniołomów w Dębniku i Morawicy.
Od zachodu w nawę główną wbudowano kruchtę, która stanowi jednocześnie platformę pod chór muzyczny. W ścianę kruchty od strony nawy wbudowano zrekonstruowany portal marmurowy (tzw. serlianę), wraz z częściowo ocalałą, XVII-wieczną żelazną kratą.
Wysokie, ostrołukowe okna prezbiterium ozdobiono kamiennymi maswerkami. Okna w świątyni zdobią piękne witraże, które są dziełem prof. Wacława Taranczewskiego. Witraże w prezbiterium przedstawiają: życie św. Jana Chrzciciela, postać Najświętszej Marii Panny oraz życie św. Stanisława, a w dodatkowym, małym oknie - 300 rocznicę Ślubów Jasnogórskich. Witraże w południowej nawie ukazują osoby zasłużone dla historii Polski, a w północnej - polskich świętych.

W odbudowanej po wojnie katedrze, w prezbiterium umieszczono Wielki Ołtarz autorstwa Adama Jabłońskiego. W ołtarzu tym znajdowała się kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, a na srebrnych blachach przedstawione były tajemnice Różańca Świętego oraz herby archikatedry, kapituły i prymasa Wyszyńskiego. Na początku lat 90. XX wieku, na granicy prezbiterium i nawy ustawiono nowy ołtarz i ambonę z białego marmuru, aby zgodnie z posoborową liturgią, wydobyć ołtarz z głębi prezbiterium. Stara ambona i dotychczasowy ołtarz rozebrano, a w głębi prezbiterium stanął tron biskupi, w zwieńczeniu którego umieszczono obraz Matki Bożej Częstochowskiej, pochodzący z wcześniejszego Wielkiego Ołtarza.
Król Jan II Kazimierz ufundował w prezbiterium dwa chóry, pod którymi następnie król Jan III Sobieski wystawił stalle dla miejscowej kapituły, jako wotum dziękczynne za wiktorię wiedeńską. Zarówno balkony, jak również stalle zostały zrekonstruowane podczas odbudowy. W stallach po północnej stronie umieszczono figury apostołów, natomiast po stronie południowej - figury innych świętych.

Południową nawę zamyka Kaplica Literacka (Niepokalanego Poczęcia NMP), którą odbudowano z zachowaniem barokowego wystroju. Sklepienie kaplicy zdobi stiukowa dekoracja i plafon przedstawiający Trójcę Świętą. W ołtarzu znajduje się obraz Niepokalanego Poczęcia NMP, a w zwieńczeniu scena ukoronowania Maryi. Na ołtarzu znajdują się, przeniesione z krypty podziemnej, relikwie św. abpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, ordynariusza warszawskiego. W kaplicy tej umieszczono również 12-głosowe organy.

Północną nawę zamyka późnobarokowa Kaplica Baryczków z początku XVIII wieku, zwana również Kaplicą Cudownego Pana Jezusa. W ołtarzu tej kaplicy znajduje się cudowna figura Chrystusa Ukrzyżowanego. Krucyfiks został przywieziony z Norymbergi przez rajcę warszawskiego - Jerzego Baryczkę, na początku XVI wieku. Jerzy Baryczka uratował krzyż przed spaleniem, przywiózł go do Warszawy i umieścił w kościele św. Jana. Figura Jezusa od razu została otoczona czcią. Przed Chrystusem Ukrzyżowanym przez wieki modlili się królowie, polscy wodzowie, papieże, prezydenci oraz szerokie rzesze wiernych.

W północnej nawie znajdują się cztery kaplice boczne. Pierwsza od wejścia to Kaplica-Mauzoleum ks. Stefana kardynała Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia. Jest to nowa kaplica w powojennej świątyni, wybudowana w latach 1986 - 1987, według projektu Bolesława Szmidta. Kaplicę otwarto 1 czerwca 1987 roku. W minionych wiekach w tym miejscu była kaplica św. Stanisława, która po wojnie nie została odbudowana. Na ścianie kaplicy znajduje się miedzioryt przedstawiający życie Prymasa Wyszyńskiego, a pod nim jego sarkofag.

Kolejna kaplica św. Jana Chrzciciela, niegdyś kaplica Trzech Króli, istnieje od końca lat 50. XX wieku. Nowoczesny wystrój kaplicy zaprojektował Zbigniew Łoskot. Naprzeciw wejścia przedstawił św. Jana Chrzciciela w otoczeniu patriarchów i proroków. Św. Jan Chrzciciel wskazuje Zbawiciela pod postacią Baranka Bożego. Po prawej stronie kaplicy znajduje się płaskorzeźba ks. Augusta kardynała Hlonda, Prymasa Polski, inicjatora odbudowy katedry, a także jego sarkofag. Kardynał Hlond w 1948 roku kazał pochować się w ruinach katedry świętojańskiej.

Kolejną kaplicą jest oddzielona od kościoła oszkloną kratą Kaplica Chrztu Świętego, tzw. Baptysterium. Niegdyś w tym miejscu była kaplica Świętej Trójcy, skasowana w XIX wieku. W centralnym miejscu baptysterium stoi zabytkowa chrzcielnica z marmuru dębickiego, przykryta złoconą nakrywą, wykonana w 1621 roku przez Petrusa Noire. Chrzcielnica była rozbita na kilkadziesiąt fragmentów, a podczas odgruzowywania skompletowana i posklejana. W kaplicy tej znajduje się również obraz Michała Willmanna z XVII wieku, przedstawiający Chrzest Chrystusa.

Ostatnią kaplicą jest Kaplica Chrystusa Ubiczowanego. Jest to, pochodząca z XV wieku, najstarsza część archikatedry, która podczas II wojny światowej została znacznie naruszona. Jest to wczesnobarokowa kaplica zwieńczona kopułą z latarnią. Znajduje się w niej ołtarz z 1630 roku, zbudowany z białego marmuru karraryjskiego i czarnego marmuru dębickiego. W centralnym miejscu ołtarza stoi rzeźba Chrystusa Ubiczowanego. Podczas odbudowy nie odtworzono scen z tła - wskrzeszenia Piotrowina i panoramy miasta.

Ścianę południowej nawy wypełniają pomniki, epitafia i tablice pamiątkowe osób zasłużonych dla państwa i narodu polskiego, natomiast ściany nawy północnej - pomniki i epitafia osób zasłużonych dla archikatedry i Kościoła w Polsce.

Archikatedra świętojańska posiada trzy organy. Mniejsze, 21-głosowe znajdują się na lewej galerii prezbiterium, drugie, 12-głosowe w Kaplicy Literackiej oraz główne, znajdujące się na zachodnim chórze. Główne organy 60-głosowe posiadają 4301 piszczałek, 3 manuały i pedał. Wykonane zostały w latach 1983 - 1987 przez niemiecką firmę Hermann Eule z Bautzen. W archikatedrze organizowane są koncerty i festiwale organowe. W każdą niedzielę, od pierwszej niedzieli lipca do trzeciej niedzieli września, o godz. 16.00 odbywają się koncerty Organy Archikatedry.

Świątynię można zwiedzać w dni powszednie w godz. 10.00 - 13.00 oraz 15.00 - 17.30, w niedziele tylko od 15.00 do 17.30. W tych godzinach, za skromną opłatą, można zwiedzać również podziemia archikatedry.