Cmentarz Wojskowy na Powązkach

Opis

Początki cmentarza sięgają 1912 roku, kiedy to na polecenie carskich władz założono cmentarz wojskowy na Powązkach. Był to cmentarz prawosławny, przeznaczony dla żołnierzy rosyjskiego garnizonu warszawskiego.

W czasie I wojny światowej, po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy w 1915 roku, cmentarz znalazł się pod zarządem nowego okupanta, który zorganizował tu swoje kwatery.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku zarząd cmentarza objęła Kuria Biskupa Polowego Wojska Polskiego, która w 1921 roku nadała mu nazwę Cmentarz Wojskowy na Powązkach.

W tym okresie cmentarz został podzielony na kwatery, zostały wytyczone również aleje wraz z aleją główną i aleją zasłużonych. Pierwsze groby niepodległego Wojska Polskiego pochodzą z końca 1918 roku i z lat 1919 – 1920. Groby te zajmują rozległe kwatery, a pochowanych jest tam ponad 2500 żołnierzy, najwięcej z wojny polsko-bolszewickiej. Zamiast pojedynczych nagrobków powstał tu las betonowych krzyży.

W 1929 roku, na okrągłym placyku zamykającym główną aleję cmentarza i otwierającym aleję zasłużonych, stanął pomnik Orląt Polskich, który nawiązywał do Bitwy Warszawskiej, a dokładniej samego Cudu nad Wisłą. Kolumna Orląt Polskich stała w tym miejscu do lat 60. XX wieku, kiedy to została przeniesiona na obecne miejsce.

W latach II Rzeczpospolitej wyznaczono kwaterę dla byłych legionistów, żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej, poległych podczas przewrotu majowego w 1926 roku, kwaterę dla Sybiraków, uczestników powstania wielkopolskiego i powstań śląskich, a także kwaterę dla oficerów I Korpusu Polskiego na Wschodzie – Dowborczyków. Powstała również kwatera, w której złożono, ekshumowane z innych cmentarzy, prochy polskich żołnierzy poległych w powstaniu listopadowym. W latach 1933 – 1938 wydzielono kwaterę dla weteranów powstania styczniowego z 1863 roku. Z tego okresu pochodzi również wiele mogił indywidualnych dawnych weteranów różnych formacji wojsk polskich, walczących o niepodległość w I wojnie światowej i w wojnie 1920 roku.

Na początku II wojny światowej na Wojskowych Powązkach grzebano żołnierzy poległych podczas kampanii wrześniowej, żołnierzy podziemia, poległych podczas nalotów na Warszawę w 1939 roku, a także ofiary nazistowskiego terroru.

W 1941 roku hitlerowscy okupanci wydzielili i ogrodzili teren przeznaczony na mogiły niemieckich żołnierzy, gdzie wstęp mieli tylko Niemcy. Była to północno-zachodnia część obecnego cmentarza.

Tuż po zakończeniu działań wojennych, na Wojskowym Cmentarzu Powązkowskim spoczęły zwłoki uczestników Powstania Warszawskiego z 1944 roku, ekshumowane z warszawskich podwórek i skwerów, a także żołnierzy poległych w 1939 roku w walkach o twierdzę Modlin, w bitwie nad Bzurą oraz ofiar obozów koncentracyjnych.

W 1945 roku, obok Powązek Wojskowych od strony południowej, utworzono cmentarz komunalny dla bezwyznaniowców, na którym z czasem została wzniesiona kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, należąca do Kościoła Polsko-Katolickiego. Na tym cmentarzu, w zbiorowych mogiłach pochowano osoby cywilne, które zginęły podczas powstania warszawskiego. W latach 1945 - 1956 na południowo-zachodnim krańcu cmentarza, w kwaterze „na Łączce”, w wielkiej tajemnicy grzebane były zwłoki osób zamordowanych przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, m. in. gen. Emila Fieldorfa „Nila”.

W październiku 1946 roku nekropolię wojskową przejęło Ludowe Wojsko Polskie. Wyznaczono wówczas kwatery dla uczestników powstania warszawskiego, w tym osobne dla żołnierzy Armii Krajowej, Szarych Szeregów czy Armii Ludowej. Oddzielnie spoczywają pracownicy Elektrowni Warszawskiej polegli w powstaniu. Ostatnią kwaterę wojenną zajmują żołnierze I Armii Ludowego Wojska Polskiego, którzy zginęli w walce o wyzwolenie Warszawy w 1945 roku.

W 1964 roku pieczę nad cmentarzem przejął Urząd Miasta Stołecznego Warszawy. W latach 1964 - 1969 przeprowadzono modernizację cmentarza według projektu Elżbiety Jankowskiej. Wtedy to, w miejscu drewnianej kaplicy stanął nowoczesny dom przedpogrzebowy z rozległym placem, na którym odbywały się pogrzebowe uroczystości wojskowe. Wydzielono również dwie nowe aleje zasłużonych, prostopadłe do alei głównej oraz liczne kwatery indywidualne, w których leżą oficerowie z II wojny światowej. Największą zmianę przyniosło przyłączenie do wojskowej nekropolii sąsiedzkiego cmentarza dla bezwyznaniowców. Wówczas to cmentarz zmienił nazwę na Cmentarz Komunalny (d. wojskowy) na Powązkach.

Władze miejskie otoczyły to miejsce wiecznego spoczynku wielu wybitnych Polaków szczególną troską. Wzniesiono wiele pomników i mogił symbolicznych, w tym Gloria Victis, Krzyż Katyński, Mauzoleum Polaków pomordowanych w obozach koncentracyjnych, krzyże Sybiraków, czy kamień upamiętniający tragedię w Ponarach.

W 1998 roku Rada Miasta przywróciła nekropolii poprzednią nazwę i od tej pory znów jest to Cmentarz Wojskowy na Powązkach lub Powązki Wojskowe, choć nadal są tu grzebani głównie cywile. Dysponentem miejsc grzebalnych przeznaczonych na groby tradycyjne jest Prezydent m. st. Warszawy, który po rozpatrzeniu wniosku, może udzielić zgody na pochowanie osoby zmarłej na tym cmentarzu. Zgoda taka nie jest wymagana w przypadku wykorzystania do pochówku już istniejącego grobu.

Na terenie cmentarza istnieje kilka kolumbariów. Trzy z nich znajdują się w gestii: Fundacji Żołnierzy Polski Walczącej, Fundacji Żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz Stowarzyszenia byłych Żołnierzy I Armii Francuskiej „Ren – Dunaj”. W 2007 roku powstały dwa nowe kolumbaria dostępne cywilom oraz osobna kwatera na pochówki urnowe.

Na Wojskowych Powązkach spoczywa wiele osób cywilnych zasłużonych dla kraju. Jest tu wiele grobów znanych poetów, artystów, literatów, ludzi nauki, sztuki, teatru, kina, sportowców, dziennikarzy i polityków.

Wojskowego Cmentarza na Powązkach nie można traktować jak każdej innej nekropolii. Jest tu zaklęta część historii naszego kraju, spoczywa tu wielu znanych ludzi, a i spacer pośród ciszy i starych drzew jest pełen wspomnień i zadumy.

Spacerując niespiesznie alejkami cmentarnymi, możemy przeczytać takie nazwiska, jak: Julian Tuwim, Zofia Nałkowska, Jan Brzechwa, Władysław Broniewski, Alina i Czesław Centkiewiczowie, Konstanty Ildefons Gałczyński, Igor Newerly, Adolf Dymsza, Stanisław Grzesiuk, Jerzy Ficowski, Krzysztof Kamil Baczyński, Jacek Kaczmarski, Tadeusz Sygietyński, Mira Zimińska Sygietyńska, Xawery Dunikowski, Maja Berezowska, Marian Falski, Waldemar Milewicz, Bronisław Geremak, Jacek Kuroń, Marek Kotański, Lucjan Kydryński, Leszek Kołakowski, Władysław Kopaliński, Kazimierz Górski, Jan Kociniak, Maciej Kozłowski, Tadeusz Łomnicki, Wojciech Siemion, Jerzy Kawalerowicz, Zbigniew Zapasiewicz, Eryk Lipiński, Jan Marcin Szancer, Władysław Szpilman, Leonid Teliga, Kamila Skolimowska, Elwira Seroczyńska, Stanisław Skalski oraz wiele innych znanych nazwisk.

Cmentarz Wojskowy na Powązkach jest otwarty: od kwietnia do września w godz. 7.00 – 20.00, od października do marca od godz. 8.00 do zmierzchu (najczęściej do godz. 17.00).