Katedra w Pelplinie

Pelplin      0 Opinie

Opis

W 1258 roku książę tczewski Sambor II sprowadził na Pomorze konwent cystersów z klasztoru cysterskiego w Doberann w Meklemburgii. Mnisi początkowo osiedlili się we wsi Pogódki, jednak kiedy w 1274 roku książę pomorski Mszczuj II podarował cystersom duży majątek w ziemi tymawskiej oraz wieś Pelplin, konwent z Pogódek w 1276 roku przeniósł się do Pelplina.

Tu mnisi wznieśli początkowo pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze, a także oratorium, którego sklepienie wykonano dopiero na początku XIV wieku. Obecnie w dawnym oratorium mieści się kaplica Świętego Krzyża.

W XIII wieku Pelplin znajdował się w Księstwie Pomorskim, jednak z powodu sporu księcia Mszczuja z zakonem krzyżackim o ziemie należące uprzednio do księcia Sambora II, w maju 1282 roku w Miliczu, legat papieski Filip z Fermo rozstrzygnął ten spór. Doszło do ugody, w wyniku której Krzyżacy otrzymali m.in. ziemię gniewską. W ten sposób pelpliński klasztor cysterski w 1282 roku znalazł się w granicach państwa zakonu krzyżackiego.

Po zajęciu całego Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków na początku XIV wieku, cystersi pelplińscy w latach 1312 - 1314 uzyskali od wielkiego mistrza Karola z Trewiru, zatwierdzenie posiadanych praw i majątków. Wokół opactwa cysterskiego zaczęła się rozwijać wieś Pelplin, a także w innych wsiach klasztornych cystersi zaczęli organizować gospodarkę na prawie chełmińskim.

Koniec XIV wieku to okres świetności opactwa pelplińskiego. Wtedy to, w 1380 roku cystersi rozpoczęli budowę gotyckiej świątyni oraz budynków klasztornych. Budowle te przetrwały do naszych czasów. Mury kościoła wyprowadzono z fundamentów jednocześnie na całej długości, co świadczy o tym, że kościół od początku był planowany jako potężna świątynia. Inne kościoły średniowieczne były rozbudowywane w miarę potrzeb, natomiast w kościele pelplińskim nigdy nie było takiej potrzeby. Świątynię konsekrowano już w 1472 roku pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, natomiast sklepienia gdański murator Antoni Schultes zakończył zakładać dopiero w 1557 roku.

Uporządkowana gospodarka we wsiach klasztornych przynosiła zyski. Bogaciło się również mieszczaństwo państwa krzyżackiego, które wspierało opactwo różnymi dotacjami. W tym czasie klasztor posiadał wielu kopistów przepisujących księgi, co przekładało się na powiększenie zbiorów bibliotecznych. Oprócz ksiąg liturgicznych i kazań, w skryptorium pelplińskim powstawały również inne manuskrypty, jak np. księga zwyczajów, czy kopiariusze przywilejów. Jeden kopiariusz zawierał teksty dokumentów gospodarczych wystawionych przez mnichów dla dóbr klasztornych, natomiast drugi - odpisy przywilejów otrzymanych przez klasztor.

Okres pomyślny dla pelplińskiego klasztoru trwał do lat 30. XV wieku. W 1433 roku, podczas najazdu czeskich husytów na Pomorze, klasztor został splądrowany i podpalony, a wiele wsi klasztornych spustoszonych.
Podczas wojny trzynastoletniej, w latach 1454 - 1466, oddziały wojsk zaciężnych, którym często nie wypłacano żołdu, grabiły wielokrotnie klasztor i jego dobra.

Kiedy w 1464 roku Pelplin znalazł się znów na ziemiach polskich, król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził wszystkie dawniejsze przywileje cystersów i wsparł klasztor dotacją pieniężną.

Po wojennych zniszczeniach majątków klasztornych, w 1474 roku przyszła zaraza, podczas której wymarła znaczna część konwentu cystersów pelplińskich. Dodatkowo, zarówno opactwo pelplińskie, jak i oliwskie, niechętne były bliższym związkom z opactwami polskimi.

Dopiero pod koniec XVI wieku, po kryzysie wywołanym przez reformację, w Pelplinie rozpoczęła się odnowa życia klasztornego. Okresem ponownej świetności Pelplina stały się rządy opata Leonarda Rembowskiego, który dokonał podziału majątku klasztornego na dobra opackie i konwentowe, zatwierdzonego przez papieża Urbana VIII w 1624 roku.
Za czasów tego opata dokonano nowego, barokowego wystroju świątyni, m.in. powstał późnorenesansowy ołtarz główny o wysokości 25 m. Z tego okresu pochodzą również obszerne kroniki klasztorne oraz słynna tabulatura organowa.
Pelplin zaczął należeć do znaczniejszych polskich opactw cysterskich, a pelplińscy opaci zaliczali się do najwybitniejszych osobistości Kościoła w Polsce.

Kolejne lata przynosiły kolejne wojny, w tym dwie wojny szwedzkie, podczas których cystersi byli zmuszeni do przejściowego opuszczenia klasztoru. Wojna północna w latach 1700 - 1721, była przyczyną wysokich kontrybucji. Później była klęska nieurodzaju i wielka zaraza. Podczas wojny siedmioletniej w latach 1756 - 1763, w posiadłościach klasztornych stacjonowały wojska rosyjskie.
Zniszczenia dokonywane przez wojny XVII i XVIII wieku udawało się cystersom szybko usuwać, ponieważ w tym okresie klasztor pelpliński był silny.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, Prusy zajęły Pomorze Gdańskie, a król Fryderyk II przejął majątek ziemski klasztoru, liczący ok. 60 wsi i folwarków. W 1810 roku władze pruskie wprowadziły w Pelplinie zakaz przyjmowania nowicjuszy, a w 1823 roku ostatecznie zlikwidowały pelpliński klasztor.

Szczęśliwie kasata klasztoru nie pociągnęła za sobą rozproszenia klasztornej biblioteki oraz zbiorów sztuki sakralnej, ponieważ w 1821 roku powiększona została diecezja chełmińska, a w 1824 roku Pelplin został jej stolicą. W ten sposób klasztorny kościół cysterski został katedrą diecezji chełmińskiej. Korzystając z mienia klasztornego, powołano Seminarium Duchowne oraz przeniesiono tu biskupie Collegium Marianum.
Wieś Pelplin, która rozwijała się wokół klasztoru cysterskiego, teraz zaczęła zamieniać się w miasteczko.

W latach 1841 - 1842 w katedrze pelplińskiej dokonano kilku zmian. Zlikwidowano kruchtę przed zachodnim wejściem i zastąpiono ją neogotycką kruchtą wbudowaną w nawę główną świątyni. Nad nią umieszczono chór, gdzie zainstalowano nowe organy. Z tego okresu pochodzą również neogotyckie freski oraz witraże.

W latach 1894 - 1899 architekturę gotyckiego kościoła oczyszczono z nielicznych naleciałości barokowych. Pod nadzorem J. Heisego z Gdańska zdjęto tynk z filarów świątyni i usunięto resztki polichromii o motywach roślinnych, którą w 1671 roku wykonał brat Eliasz. Zlikwidowano również kaplicę Kosów z 1644 roku w północnym ramieniu transeptu i umieszczono w tym miejscu kaplicę Najświętszego Sakramentu z neogotyckim ołtarzem.

We wrzwśniu 1939 roku okupanci niemieccy zamordowali niemal wszystkich kanoników pelplińskich oraz profesorów Wyższego Seminarium Duchownego i Collegium Marianum. Katedrę w Pelplinie obrabowano i zbeszczeszczono, a w murach klasztornych urządzono szkołę policyjną. Podczas II wojny światowej katedra w Pelplinie była nieczynna.

Po wojnie świątynia została odremontowana.
W 1965 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do godności Bazyliki Mniejszej, a w 1992 roku utworzona została nowa Diecezja Pelplińska, której katedrą pozostała miejscowa świątynia.

Gmach pelplińskiej świątyni przetrwał w niezmienionym kształcie do naszych czasów.

Jest to monumentalny, gotycki kościół, zbudowany z czerwonej cegły na planie krzyża. Długość jego wynosi 84 m, a wysokość nawy głównej 26 m. Świątynia jest orientowana, trójnawowa, o budowie bazylikowej, z trójnawowym, prosto zamkniętym prezbiterium o wysokości nawy głównej. W połowie długości, kościół przecina dwunawowy transept w układzie halowym. Obie czołowe ściany świątyni - zachodnia i wschodnia - ujęte są w pary smukłych, oktagonalnych wież komunikacyjnych, zakończonych krenelażem. Pomiędzy tymi wieżami dominują ściany szczytowe kościoła, zwieńczone gotyckimi, bogato zdobionymi szczytami schodkowymi ze sterczynami, blendami i gotyckimi, ceglanymi elementami dekoracyjnymi.
Gmach katedry przykrywa dwuspadowy dach ceramiczny, a nawy boczne - dachy pulpitowe. Na przecięciu kalenic nawy głównej i transeptu umieszczono późnobarokową wieżyczkę sygnaturki, z dwoma latarniami.
Cały gmach katedry jest oszkarpowany. Do wnętrza świątyni prowadzą trzy wejścia. Najstarszym zachowanym elementem kościoła jest bogato rzeźbiony gotycki portal w północnym ramieniu transeptu, pochodzący z przełomu XIV i XV wieku. Tympanon tego portalu jest znacznie młodszy i pochodzi z 1898 roku. Portal południowy, prowadzący do świątyni od strony krużganków zachował również część gotyckiej dekoracji rzeźbiarskiej.

Wnętrze świątyni zadziwia swym ogromem. Nawy główne korpusu i prezbiterium mają 26 m wysokości. Jest to mniej więcej tyle, ile ok. ośmiu kondygnacji współczesnego budownictwa mieszkalnego. Nawa główna przykryta jest sklepieniem gwiaździstym sześcioramiennym, wspartym na ośmiobocznych filarach międzynawowych, które w wyższych partiach wtopione są w lico ścian nawy. Niższe nawy boczne przykrywają sklepienia gwiaździste czteroramienne. Bardzo ciekawie rozwiązano dwunawowy transept, przecinający katedrę w połowie długości. Ramiona transeptu przykryte są sklepieniami sieciowymi, przy czym w ramieniu północnym sklepienie wsparte jest na filarze centralnym, natomiast ramię południowe w trzech czwartych należy do kościoła, a jedna czwarta stanowi narożne przęsło krużganka klasztornego, który przylega do południowej ściany katedry.
Ołtarz główny świątyni ustawiono w połowie długości prezbiterium, uzyskując w ten sposób złudzenie ambitu, stworzonego z naw bocznych oraz dwóch przęseł nawy głównej prezbiterium.

Wyposażenie kościoła jest bardzo bogate. Znajdują się tu elementy gotyckie, renesansowe oraz barokowe.

25-metrowej wysokości ołtarz główny jest najwyższym ołtarzem w Polsce. Jest to sześciokondygnacyjny, późnorenesansowy ołtarz z I połowy XVII wieku, ufundowany przez opata Leonarda Rembowskiego II. W głównym polu ołtarza umieszczono obraz gdańskiego malarza Hermana Hana "Ukoronowanie Najświętszej Marii Panny", a powyżej również jego autorstwa "Wizję św. Bernarda". Złocony ołtarz zdobi bogata dekoracja rzeźbiarska. W dolnej części nastawy ołtarzowej znajdują się relikwiarze.
W prazbiterium stoją gotyckie stalle, datowane na połowę XV wieku, z bogatą dekoracją snycerską.
W 1971 roku utworzono w kościele nową strefę liturgii na przecięciu nawy głównej z transeptem, gdzie na podwyższeniu umieszczono ołtarz ofiarny.

W pelplińskiej świątyni zachowały się liczne XVII- i XVIII-wieczne ołtarze boczne, umiejscowione przy filarach międzynawowych i w nawach bocznych. W samej katedrze jest ich ponad 20, a w części klasztornej są jeszcze kaplice z ołtarzami. W ołtarzach tych mieszczą się obrazy Bartłomieja Strobla, Andrzeja Stecha, Jana Kriega i Hermana Hana, w tym jego świetny obraz w ołtarzu Mariackim "Pokłon pasterzy", porównywany nawet do arcydzieła Rembrandta.
W katedrze zachowały się fragmenty renesansowej polichromii, obrazy Bartłomieja Strobla i Andrzeja Stecha oraz epitafia i płyty nagrobne z XVII i XVIII wieku.

Barokowa ambona z 1682 roku została ufundowana przez rodzinę Błędzkich herbu Samson. Nie dziwi więc kształt, jaki nadał ambonie snycerz Maciej Scholler. Kazalnica bowiem wspiera się na głowie biblijnego Samsona, rozdzierającego paszczę lwa (jak w herbie Błędzkich).

Maciej Scholler był również twórcą barokowego prospektu organowego, umieszczonego w południowym ramieniu transeptu, nad wyjściem na krużganki klasztorne, natomiast organy o barokowym brzmieniu są dziełem Jana Jerzego Wulfa i Daniela Nitrowskiego. Instrument ten pochodzi z lat 1677 - 1680.

Dużo młodsze są organy główne na zachodniej emporze, powstały bowiem dopiero w latach 1844 - 1845.

Od południa do kościoła przylegają zabudowania klasztorne, w których obecnie mieści się Wyższe Seminarium Duchowne oraz Collegium Marianum. Warto obejrzeć, obiegające wirydarz, krużganki klasztorne, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi lub gwiaździstymi. W południowym krużganku zachowało się XIV-wieczne, gotyckie malowidło ścienne, przedstawiające Grupę Ukrzyżowania, a pod nim scena Obmycia nóg apostołów. Najstarszą częścią krużganków jest wschodnie skrzydło, skąd można przejść do XIII-wiecznego, pierwotnego oratorium cysterskiego - dziś mieści się tu kaplica Świętego Krzyża.

Będąc w Pelplinie warto zajrzeć do Muzeum Diecezjalnego, gdzie znajduje się jedyny w Polsce egzemplarz dwutomowej Biblii Gutenberga z 1453 roku, a także słynna "Pelplińska tabulatura organowa" z początku XVIII wieku, składająca się z 6 tomów, zawierających 911 utworów muzycznych.

Latem w pelplińskiej katedrze, w lipcu i sierpniu, odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej.
Inną atrakcją Pelplina jest doroczna impreza plenerowa pod nazwą Jarmark Cysterski, organizowana w trzecią niedzielę września.