Opactwo cysterskie w Wąchocku

Opis

W 1179 roku biskup krakowski Gedeon ufundował klasztor, w którym osadził konwent cystersów z francuskiego Morimondu. Książę Kazimierz Sprawiedliwy wraz z biskupem Gedeonem, fundując kolejny klasztor w Małopolsce, chcieli wzmocnić pozycję księcia w Krakowie, a jednocześnie rangę biskupa krakowskiego.

Opactwo założono w malowniczej dolinie rzeki Kamiennej, w lesistej okolicy, obfitującej w bogactwa naturalne. Pomimo stosunkowo skromnych nadań początkowych, wąchocki klasztor dzięki hojności władców i szlachty małopolskiej, szybko się rozwijał i bogacił. Pod koniec XII wieku opactwo posiadało już ok. 30 wsi, młyny, gorzelnie i browary.

Dochody z majątków umożliwiły wzniesienie nowego, murowanego kościoła i zabudowań klasztornych. Budowę świątyni i klasztoru rozpoczęto w początkach XIII wieku, pod nadzorem włoskiego muratora Simona. Wzniesiono orientowaną bazylikę trójnawową z transeptem i dwoma kaplicami po bokach prezbiterium, otwartymi na transept. Mury kościoła zbudowano z żółtoszarych i czerwonych ciosów piaskowca, układanych na przemian w pasy. Ten dwubarwny układ murów wyróżnia wąchocką świątynię wśród innych kościołów cysterskich na terenie kraju. Równocześnie z kościołem budowano budynek klasztorny w kształcie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem (wirydarzem). Kościół wąchocki był konsekrowany w 1239 roku pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Floriana.

W XIII wieku dobra klasztorne uległy zniszczeniu przez Tatarów, którzy kilkakrotnie najeżdżali i grabili Polskę. Z tego powodu Bolesław Wstydliwy - książę krakowski i sandomierski nadał klasztorom małopolskim nowy przywilej, który uwalniał je od zależności kasztelanów i poborców. Dzięki pomocy książęcej i wytężonej pracy zakonników, opactwo powróciło do dawnej świetności. Podczas remontu w świątyni podwyższono szczyty nawy głównej, prezbiterium i transeptu.

Opactwo wąchockie otrzymało od księcia Bolesława Wstydliwego saliny w Bochni i przywilej zezwalający na poszukiwanie i eksploatację złota, srebra, ołowiu, miedzi, cyny i innych metali.

Wokół klasztoru powstała osada targowa, która prędko rozrosła się, a w 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk nadał Wąchockowi przywileje miejskie na prawie magdeburskim, a także zwolnił mieszkańców Wąchocka z opłat celnych i targowych na terenie całego kraju.

Wąchoccy cystersi odegrali dużą rolę w dziedzinie gospodarki. Posiadali folwarki, karczmy, młyny, stawy rybne, dymarki i kuźnice, a także saliny w Bochni. Zakonnicy trudnili się górnictwem i hutnictwem, wydobywaniem i obróbką piaskowca, zatrudniając okolicznych mieszkańców. Rozwinęli w okolicy przemysł żelazny, dając początek staropolskiemu zagłębiu hutniczemu. Klasztor wąchocki stał się opactwem zasobnym i dobrze rozwiniętym gospodarczo.

Na początku XVI wieku do wschodniego skrzydła klasztoru dobudowano Dom Opata w kształcie nieregularnego czworoboku z małym wirydarzem.

W 1656 roku wojska Jerzego Rakoczego - księcia Siedmiogrodu, sprzymierzone ze Szwedami, zrabowały i spustoszyły miasto. W pożarze klasztoru zniszczone zostało bogate archiwum opactwa, skarbiec oraz wiele cennych zabytków.

Klasztor odbudowano dopiero pod koniec XVII wieku. W tym czasie rozbudowano skrzydło południowe, nadbudowano skrzydło wschodnie z zakrystią i kaplicą południową przy prezbiterium, a przede wszystkim przebudowano zachodnie skrzydło klasztoru. Powstał piętrowy budynek z basztami narożnymi i centralną wieżą Rakoczego, w której mieściła się dzwonnica. Zachodnia i południowa elewacja budynków klasztornych otrzymała piętrowe wnęki arkadowe. W kościele wybudowano chór muzyczny i organy oraz boczną emporę w południowym ramieniu transeptu. Przy północnej nawie wzniesiono kaplicę błogosławionego Wincentego Kadłubka, a przy zachodniej fasadzie - kruchtę. Na skrzyżowaniu naw powstała barokowa, dwulatarniowa wieża sygnaturki. Rozpoczęta pod koniec XVII wieku renowacja kościoła zakończyła się w następnym stuleciu. Wyremontowano wnętrze świątyni, nadając mu barokowy wystrój, a na ścianach i sklepieniach położono nową polichromię figuralną.

Po III rozbiorze Polski Wąchock znalazł się w zaborze austriackim, władze nałożyły na miasto kontrybucje, a opactwo zobowiązały do utrzymywania szkoły publicznej.
W 1815 roku Wąchock znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, zależnego od Rosji.

W 1819 roku decyzją władz carskich i Królestwa Polskiego, skasowano opactwo cysterskie w Wąchocku. Kościół przeszedł w administrację kleru diecezjalnego, budynki klasztorne zajęła Dyrekcja Górnicza Królestwa Polskiego, natomiast rząd przejął wszystkie dobra zakonne, w tym folwarki, młyny, gorzelnie, a także huty i kuźnice należące do klasztoru. Zagrabiono również bogatą bibliotekę klasztorną z cennymi dziełami liturgicznymi i teologicznymi.

U schyłku XIX wieku zabudowania klasztorne przekazano wąchockiej parafii, która rozpoczęła tam prace remontowe i konserwatorskie. Opactwo cysterskie w Wąchocku przetrwało wojny światowe XX wieku bez większych zniszczeń.

W 1951 roku cystersi powrócili do Wąchocka. Przybył tu konwent z klasztoru cysterskiego w Mogile. W Wąchocku utworzono początkowo przeorat konwenturalny, a w 1964 roku podniesiono go do rangi opactwa, którym pozostaje do dziś.

W wąchockim opactwie można podziwiać nie tylko kościół, lecz do zwiedzania udostępniona jest również zabytkowa część zabudowań klasztornych, a od niedawna także Muzeum Ojców Cystersów.

Świątynia cysterska w Wąchocku, wzniesiona w początkach XIII wieku z dwubarwnych ciosów piaskowca, posiada bardzo ciekawą architekturę. Nawa główna wzniesiona została w stylu romańskim, natomiast w nawach bocznych widać już wyraźnie przejście do gotyku. Nawy kościoła i prezbiterium przykryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Sklepienia w XVIII wieku pokryte zostały polichromią figuralną, przedstawiającą postacie świętych dostojników kościoła, natomiast malowidła na ścianach nawy głównej przedstawiają sceny z życia Chrystusa i Matki Bożej.

Jednoprzęsłowe, prosto zamknięte prezbiterium oświetla duże okrągłe okno w górnej części ściany wschodniej oraz dwa podłużne, umieszczone niżej. Między tymi oknami stoi neoromański ołtarz główny z XIX wieku, z obrazem Matki Bożej Miłosierdzia. Podstawa ołtarza ozdobiona jest postaciami świętych: Franciszka Ksawerego, Jakuba, Scholastyki, Matki Bożej Niepokalanej, Józefa i Kazimierza. Ściany prezbiterium zdobią XVIII-wieczne freski przedstawiające sceny: Zaśnięcia Maryi - na ścianie południowej oraz Wniebowzięcia NMP - na ścianie północnej.
Obok prezbiterium z lewej strony znajduje się kaplica Miłosierdzia Bożego, natomiast z prawej - kaplica św. Anny z rokokowym ołtarzem. W tej kaplicy znajduje się ośmioboczna chrzcielnica z XVI wieku. W północnym krańcu lewego ramienia transeptu usytuowana jest kaplica Ukrzyżowania. Przy północnej nawie bocznej w XVII wieku wzniesiono kaplicę błogosławionego Wincentego Kadłubka, w ołtarzu której umieszczono relikwie błogosławionego, który jako o. cysters dokonał żywota w pobliskim Jędrzejowie.
Przy filarach oddzielających nawę główną od bocznych, ustawione są ołtarze: św. Michała, św. Barbary, św. Eustachego, św. Sebastiana, św. Mikołaja, i św. Piotra. Z lewej strony ołtarza głównego usytuowany jest ołtarz św. Bernarda, natomiast z prawej - św. Józefa.
Z lewej strony nawy głównej umieszczono barokową ambonę, zwieńczoną daszkiem akustycznym z figurą Chrystusa Dobrego Pasterza.
W kościele na uwagę zasługują zachowane fragmenty średniowiecznego portalu głównego, a także XVI-wieczne kute drzwi, prowadzące z kruchty do nawy głównej.
Nad głównym wejściem do kościoła umieszczony jest barokowy chór muzyczny z XVII-wiecznym prospektem organowym. Organy wraz z bogatą dekoracją snycerską wykonane zostały przez warsztaty klasztorne. W południowym ramieniu transeptu znajduje się empora z małymi organami.
W południowej ścianie transeptu znajduje się portal prowadzący do zakrystii. Zakrystia posiada wyposażenie pochodzące z XVII wieku. Są to komody, szafy i kredensy ozdobione portretami cystersów zamordowanych podczas najazdu Tatarów w 1260 roku. Z zakrystii jest wejście do maleńkiego pomieszczenia sklepionego kolebką, oświetlonego przez jedno małe, zakratowane, romańskie okienko. W dawnych czasach mieściło się tutaj tzw. armarium, w którym zakonnicy przechowywali podręczny księgozbiór.
Z południowej nawy na krużganki klasztorne prowadzi jeszcze jeden portal z piaskowca z metalowymi, kutymi drzwiami.

Zakrystia znajduje się już we wschodnim, XIII-wiecznym skrzydle klasztoru. Poza zakrystią i armarium, usytuowany jest tu romański kapitularz, karcer zakonny, sień ze schodami prowadzącymi na piętro do dormitorium (cele zakonne) oraz romańska fraternia. Z okresu romańskiego pochodzą również krużganki klasztorne ze śladami polichromii z XIII wieku, oraz XIII-wieczny refektarz w południowym skrzydle.

Krużganki obiegają wewnętrzny dziedziniec (wirydarz) z czterech stron. Od strony wschodniej, obok zakrystii mieści się kapitularz. Jest to pomieszczenie, w którym odbywały się zebrania konwentu pod przewodnictwem opata. Kapitularz wąchocki jest jednym z najlepiej zachowanych wnętrz romańskich w Polsce. Pomieszczenie kapitularza przykrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, wsparte na czterech kolumnach i sześciu wspornikach przyściennych. Kolumny mają bogato zdobione głowice, a bazy kolumn ozdobiono wizerunkami zwierzęcymi (gołębie, wilki, lwy, czy smoki). Kapitularz posiada trzy otwory okienne: rozetę z witrażem przedstawiającym św. Bernarda oraz dwa podłużne okna po bokach. Dawniej ściany kapitularza obiegała kamienna ława, na której zasiadali zakonnicy podczas obrad, a pod okrągłym oknem znajdował się tron opata. Dziś ławy i tron są drewniane. Z krużganków do kapitularza prowadzi skromny portal, lecz po obu jego stronach znajdują się przeźrocza w postaci pięknych biforiów zdobionych dekoracjami roślinnymi.

Obok kapitularza znajdują się schody prowadzące do dormitarza, czyli sypialni mnichów, obok których umiejscowiony był karcer zakonny - niewielkie pomieszczenie sklepione kolebką, pozbawione okien.

We wschodnim skrzydle godnym uwagi pomieszczeniem jest również fraternia. Było to pomieszczenie przeznaczone do codziennej pracy mnichów. Krzyżowo-żebrowe sklepienie pomieszczenia wsparte jest na jednym filarze centralnym i filarach przyściennych. Sala ta jest dość ciemna, ponieważ posiada tylko jedno niewielkie okno. Sklepienie fraterni jest ciemne od płomieni świec, przy których zakonnicy pracowali.

W południowym skrzydle zachował się romański refektarz (jadalnia mnichów). Początkowo refektarz był wolnostojącym budynkiem, lecz w XVII wieku rozbudowano skrzydło południowe i refektarz został połączony wspólnym krużgankiem z resztą klasztoru. Refektarz jest trzyprzęsłowym pomieszczeniem przykrytym rozciągniętym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym jedynie na ścianach, bez kolumn. W refektarzu zachowały się fragmenty polichromii oraz dekoracje rzeźbiarskie, w tym jedyna zachowana rzeźba figuralna, w postaci głowy mnicha.
W skrzydle południowym podczas badań archeologicznych odkryto pozostałości pomieszczenia, będącego swego rodzaju kotłownią, a także kilka elementów sieci grzewczej, w tym płyty z otworami do przepuszczania nagrzanego powietrza. Jest to dowód, że średniowieczny klasztor wąchocki miał centralne ogrzewanie.

W 1991 roku w zachodnim skrzydle klasztoru zorganizowane zostało Muzeum Ojców Cystersów. W muzeum znajdują się eksponaty przekazane cystersom przez ks. ppłk Walentego Ślusarczyka z Nowej Słupi oraz wiele cennych pamiątek. Wystawa muzealna jest świadectwem zrywów niepodległościowych narodu polskiego, od czasów przedrozbiorowych aż do II wojny światowej. Drugą częścią muzeum jest mur klasztorny przed kościołem, na którym umieszczono tablice upamiętniające działalność partyzancką Armii Krajowej. W wyniku zrywu narodowego zginął Jan Piwnik "Ponury", którego prochy pochowane zostały w tutejszym klasztorze.

Aby zwiedzić klasztor, należy zgłosić się do Furty Klasztornej, skąd mnich przewodnik oprowadzi chętnych zarówno po klasztorze, jak również po świątyni.