Zamość - ratusz

Opis

W II połowie XVI wieku, kanclerz i hetman wielki koronny - Jan Zamoyski postanowił na swych rozległych włościach zbudować miasto idealne, które spełniałoby wszystkie potrzeby mieszkańców. Zamoyski pragnął, aby miasto było centrum administracyjnym ordynacji, rezydencją właściciela, ośrodkiem naukowym, handlowym i rzemieślniczym oraz twierdzą. To prywatne miasto miało być zarządzane przez Radę Miasta.

W 1578 roku Jan Zamoyski sprowadził z Włoch architekta Bernardo Morando, któremu powierzył zaprojektowanie takiego miasta i najważniejszych jego budynków.
Przywilej lokacyjny hetman wydał 3 kwietnia 1580 roku.

Morando zaprojektował układ przestrzenny miasta z trzema rynkami: reprezentacyjnym Wielkim Rynkiem o wymiarach 100 x 100 m oraz dwoma rynkami handlowymi: Solnym i Wodnym, pałac ordynatów Zamoyskich, katedrę, arsenał, fortyfikacje miejskie, a także ratusz, który stanął na Wielkim Rynku. Wyznaczył również miejsce na Akademię Zamojską, a także na cerkiew i synagogę.
Zamoyski bowiem sprowadził do swego miasta ludzi kultury, kupców i rzemieślników różnych narodowości i wyznania. Poza Polakami zamieszkali tu Ormianie, Żydzi sprowadzeni z Niderlandów, Grecy, Niemcy, Węgrzy, Rusini, Włosi oraz Szkoci.

Budowę renesansowego ratusza na Wielkim Rynku, według projektu Bernardo Morando rozpoczęto w 1591 roku. Ratusz stanął przy północnej pierzei placu, w jej zachodniej części.
Początkowo ratusz był budynkiem dwukondygnacyjnym i jego elewacja południowa utrzymywała lico kamienic północnej pierzei. Jedynie wysoka wieża, wzniesiona na planie kwadratu, stała w całości na rynku, wystając poza lico ratusza. Ratusz był wówczas siedzibą Rady Miejskiej, lecz pełnił również funkcje handlowe.

W 1605 roku, w celu stabilizacji wysokiej konstrukcji, wieża ratuszowa została wzmocniona solidnymi szkarpami.

W latach 1639 – 1651 ratusz zamojski został rozbudowany w stylu manierystyczno-barokowym, według projektu Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. Budynek powiększono o część sąsiednich parceli od wschodu i zachodu, a także od południa – zajmując część rynku i włączając wieżę w obręb korpusu ratusza. Ponieważ od strony zachodniej ratusz zajął tylko część sąsiedniej parceli, powstała tam dodatkowa, wąska uliczka, nazwana ulicą Ratuszową. Budynek ratusza w dolnej kondygnacji ozdobiony został podcieniami z trzech stron – od wschodu, zachodu i od południa (od strony rynku).

Dodatkowo dobudowano ratuszowi trzecią kondygnację. Korpus ratusza został ozdobiony attyką i małymi wieżyczkami w narożach. Elewacje rozczłonkowano parami pilastrów, między którymi na II i III kondygnacji oraz na attyce umieszczono puste nisze. Nisze na I piętrze i na attyce zwieńczone zostały dekoracyjnym elementem muszli.
Podczas tej rozbudowy podwyższono również wieżę ratuszową, która do czwartej kondygnacji pozostała kwadratowa, natomiast dwie wyższe kondygnacje – ośmioboczne. Elewacja ośmiobocznej części wieży została ujęta w narożach pilastrami, a ostatnia kondygnacja, powyżej tarasu, ozdobiona również pustymi niszami.
W budynku ratusza miały swą siedzibę Urzędy Miejskie, Rada Miasta, Trybunał Zamojski dla miast ordynacji, a na parterze waga miejska.

W 1758 roku przed budynkiem ratusza zbudowano parterowy budynek odwachu, który połączony był z ratuszem.

W latach 1767 – 1770 wybudowano na rynku dwubiegowe, wachlarzowe schody wsparte na pięciu arkadach, prowadzące do wejścia do ratusza na I piętrze. Schody te z ratuszem łączył prostokątny, wydłużony taras, zbudowany nad dachem odwachu. Dekoracyjne schody z kamienną balustradą zasłoniły budynek odwachu, który szpecił ratusz. Nowe główne wejście do ratusza, mieszczące się na piętrze, ujęte zostało barokowym portalem z XVII wieku, przeniesionym tu z parteru.
W 1770 roku na wieży ratuszowej zamontowano zegar z czterema tarczami, a także przykryto wieżę nowym, wyższym hełmem krytym miedzią. Wieża wówczas uzyskała wysokość 52 m.
Korpus ratusza ozdobiono nową attyką, a w narożach budynku umieszczono małe hełmy, kryte blachą miedzianą.

W 1820 roku rząd Królestwa Polskiego, zależnego od carskiej Rosji, wykupił miasto z rąk XII ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego.
W czasach Królestwa Polskiego wszystkie urzędy miejskie z ratusza przeniesiono do budynku w Nowej Osadzie, poza murami miasta, a w ratuszu umieszczono więzienie i szpital wojskowy. Budynek wykorzystywano do celów wojskowych, podczas rozbudowy i umacniania fortyfikacji.
Ratusz przebudowano, zamurowano podcienia, zlikwidowano attyki i dekoracje elewacji, a budynek przykryto prostym, czterospadowym dachem, krytym ocynkowaną blachą. Również kamienną balustradę schodów zastąpiono balustradą metalową.
W latach 1823 – 1825 z tyłu ratusza, od strony Rynku Solnego, wzniesiono dwukondygnacyjny budynek więzienny w stylu klasycyzmu fortecznego, według projektu Jana Malleta–Malletskiego. Budynek więzienia w 1854 roku połączono z budynkiem ratusza wąskimi skrzydłami, tworząc niewielki dziedziniec.

W 1866 roku, kiedy car Aleksander II ostatecznie zlikwidował twierdzę zamojską i przestały obowiązywać obostrzenia związane ze stacjonowaniem w mieście garnizonu, do ratusza powróciły urzędy miejskie. Ratusz znów stał się siedzibą Rady Miejskiej, a także sądu, policji i miejskiej biblioteki.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, lecz dopiero w latach 1937 – 1939, pod kierownictwem Tadeusza Zaremby, przeprowadzono rekonstrukcję ratusza, przywracając mu manierystyczno-barokowy wygląd z XVII wieku. Korpus ratusza znów zwieńczono attyką i ozdobiono licznymi dekoracjami. W naroża budynku powróciły niewielkie hełmy z latarniami, kryte miedzią, zwieńczone iglicami z herbem Zamoyskich „Jelita”.
Wieży ratuszowej dodano wysokie szkarpy od strony południowej.
W latach 1936 – 1939 we wschodnim skrzydle ratusza mieściło się Muzeum Krajoznawcze.

W czasie II wojny światowej budynek ratusza nie został zniszczony, lecz wymagał renowacji, jak większość ocalałych budynków.

Po wojnie wyremontowano wnętrza ratusza i odnowiono elewacje.
Budynek odwachu przed ratuszem do lat 60. XX wieku pełnił funkcję garażu. W latach 60. Rozebrano odwach pod schodami wachlarzowymi, a taras łączący schody z ratuszem, który dotychczas wsparty był przez budynek odwachu, wsparto arkadą. Przywrócono wówczas schodom i tarasowi ażurową balustradę betonową, która miała imitować kamień.

W latach 2005 – 2007 przeprowadzono remont ratusza, elewacji północnej, wschodniej i zachodniej, a także wyremontowano oficynę, w której niegdyś mieściło się więzienie. Przeprowadzono również remont wewnętrznego dziedzińca.
W 2010 roku odnowiono wieżę, elewację frontową korpusu ratusza oraz wyremontowano monumentalne schody wachlarzowe, przywracając im ażurową balustradę z piaskowca, zamiast betonowej.

Dziś pięknie odremontowany ratusz, w kolorystyce przydymionego wrzosu, zachwyca świeżością, proporcjami i bogatą dekoracją elewacji. Monumentalne schody wiodą do pięknie odremontowanego, barokowego portalu głównego, nad którym znajduje się wykuta w piaskowcu tarcza z herbem Zamościa – świętym Tomaszem z tarczą, na której znajdują się trzy skrzyżowane włócznie – herb Zamoyskich “Jelita”.
Po prawej stronie portalu znajduje się tarcza z Krzyżem Grunwaldu III klasy, który miasto otrzymało w 1946 roku za organizowanie ruchu oporu podczas okupacji hitlerowskiej.
Po lewej stronie portalu wmurowana jest tablica upamiętniająca wpisanie w 1992 roku Starego Miasta w Zamościu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Komitet UNESCO uznał, że renesansowe miasto z końca XVI wieku, które zachowało swój pierwotny układ przestrzenny, fortyfikacje oraz liczne budowle zabytkowe, łączące włoskie i środkowoeuropejskie tradycje architektoniczne, należy do unikatów w skali światowej.
Na południowej stronie schodów wachlarzowych, od strony Rynku Wielkiego, nad środkową arkadą wmurowany jest kartusz z herbem, pochodzący z I połowy XVII wieku, z okresu II ordynata , Tomasza Zamoyskiego.

W 2011 roku otwarta została podziemna trasa turystyczna w piwnicach oficyn ratusza. Wejście i wyjście z piwnic znajduje się na wewnętrznym dziedzińcu ratusza.

Z wieży ratuszowej w sezonie turystycznym (od maja do września), o godz. 12.00 w południe, na trąbce odgrywany jest hejnał Zamościa na trzy strony świata – poza zachodem. Hetman Jan Zamoyski zakazał trębaczowi grać w kierunku Krakowa – ówczesnej siedziby króla Zygmunta III Wazy, którego polityki hetman nie popierał.

Dziś w budynku ratusza i oficyny mieści się Urząd Miasta Zamościa, Straż Miejska oraz Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej z Galerią Fotografii “Ratusz”.
Od wielu lat prezydentem Zamościa jest Marcin Zamoyski, syn ostatniego ordynata Ordynacji Zamojskiej.