Wojciechów - wieża ariańska

Opis

Pierwszymi właścicielami Wojciechowa, znanymi ze źródeł historycznych, byli Szczekoccy herbu „Odrowąż”, którzy pod koniec XIV wieku zbudowali tu duże założenie obronne. Był tu piętrowy, trójdzielny budynek mieszkalny z alkierzem i być może z wieżą. Zamek był solidną, murowaną budowlą, z frontową elewacją oblicowaną ozdobną, szkliwioną cegłą z motywem rombów. Warownia otoczona była umocnieniami drewniano-ziemnymi oraz suchą fosą.
W 1481 roku córka Jana Szczekockiego, starosty lubelskiego – Zofia wniosła klucz wojciechowski w wianie wojewodzie ruskiemu – Janowi Pileckiemu herbu „Leliwa”.
Pileccy w latach 1520 – 1530 zbudowali fortalicję z murowaną wieżą mieszkalno-obronną. Po rozebraniu wcześniejszych umocnień, zbudowali kamienne mury obronne, przystosowane do broni palnej. Umocnienia te ukształtowano w czworobok z trzema bastionami w narożach, o narysie trapezów. W czwartym narożniku usytuowany był zamek wieżowy. Nowy, trzykondygnacyjny budynek wojciechowskiego zamku z trzonem kominowym, obszernymi pomieszczeniami na każdym piętrze oraz dużymi otworami okiennymi, spełniał ówczesne wymogi wygodnego mieszkania, a wysokie mury obronne otoczone suchą fosą zapewniały bezpieczeństwo mieszkańcom. Murami obronnymi ze strzelnicami otoczono również przedzamcze, usytuowane na północny zachód od zamku.
Północna i południowa ściana wieży zwieńczone były gotyckimi szczytami, a budynek przykrywał dach dwuspadowy.
Nad głównym wejściem od północy, na wysokości I piętra pierwotnie znajdował się ganek, wsparty na trzech kamiennych podporach. Zachowały się również ślady po drugim, niewielkim ganku, pełniącym prawdopodobnie funkcję latryny, do której prowadziło niewielkie ostrołukowe wejście w zachodniej elewacji. Za taką funkcją tego ganku przemawia usytuowanie go nad fosą.
Od południa do wieży mieszkalnej przylegała prawdopodobnie otwarta klatka schodowa z obszernymi podestami widokowymi od wschodu. W drugim etapie budowy zabudowano klatkę schodową i zespolono tę zabudowę z częścią mieszkalną.

W 1534 roku Pileccy przeprowadzili się do Bełżyc, a Wojciechów oddali w arendę Firlejom herbu „Lewart”, a następnie Spinkom herbu „Prus”. Ostatecznie w 1580 roku sprzedali posiadłość Stanisławowi Spince.
Stanisław Spinek był wyznawcą kalwinizmu. W wojciechowskich murach w 1561 roku udzielił schronienia znanemu pastorowi kalwińskiemu Marcinowi Krowickiemu, którego autorytet przyciągał wielu zwolenników nowej wiary. Podobno w tym czasie reprezentacyjną trzecią kondygnację zamku wojciechowskiego przeznaczono dla wyznawców kalwinizmu. Niektóre źródła podają, że zorganizowano tam kaplicę kalwińską. Wydaje się to mało prawdopodobne, skoro Stanisław Spinek ograbił wojciechowski kościół i zamienił go na świątynię ewangelicką.

W 1599 roku Wojciechów przeszedł na własność podkomorzego chełmskiego, starosty supraskiego – Pawła Orzechowskiego herbu „Rogala”. Paweł Orzechowski, początkowo wyznawca kalwinizmu, po rozłamie w polskim kościele ewangelicko-reformowanym, w 1570 roku przeszedł na arianizm. Paweł Orzechowski nie mieszkał w Wojciechowie, lecz rezydował w swym zamku w Krupem, nieopodal Krasnegostawu. Nie przeszkadzało mu to jednak w 1603 roku napaść zbrojnie na kościół w Wojciechowie, spalić go i zburzyć wraz z przyległymi budynkami parafialnymi.
Syn Pawła Orzechowskiego, również Paweł, w 1632 roku wzniósł wygodny pałac na północ od wieży i tam zamieszkał. Wieża straciła funkcję mieszkalną i z czasem przeznaczono ją na magazyn zbożowy.
W 1725 roku potomek Orzechowskich – Teodor Orzechowski jako wotum za nawrócenie na wiarę katolicką, wzniósł w Wojciechowie późnobarokowy, modrzewiowy kościół, który istnieje do dziś.

W 1778 roku Orzechowscy sprzedali dobra wojciechowskie. Kolejnymi właścicielami posiadłości byli: Morscy, Ostrowscy, Grodziccy, Świeżawscy i Popławscy. Wieża, będąc budynkiem gospodarczym, popadała w ruinę.
W połowie XIX wieku przebudowano wojciechowski zamek wieżowy. Zlikwidowano wówczas gotyckie szczyty, a wieżę przykryto dachami naczółkowymi. Główne wejście do wieży usytuowano od strony północnej, bezpośrednio na I piętro, po zewnętrznych schodach.

W 1910 roku Natalia i Józef Popławscy przekazali zniszczoną i zaniedbaną wieżę Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie. Rok później przystąpiono do odbudowy zamku pod kierunkiem Jana Koszczyc-Witkiewicza, lecz prace przerwała I wojna światowa. Kolejną próbę odbudowy przerwał w 1939 roku wybuch II wojny światowej. Dopiero w 1972 roku przystąpiono do generalnego remontu i częściowej rekonstrukcji zabytku, według projektu Teodora Augustynka.

Odrestaurowany budynek w 1975 roku przekazano na potrzeby Gminnego Ośrodka Kultury. Dziś poza Gminnym Ośrodkiem Kultury mieści się w wieży Biblioteka Gminna, Wojciechowskie Muzeum Regionalne, Muzeum Kowalstwa oraz Stowarzyszenie Kowali Polskich.

Gotycko-renesansowa wieża, stojąca na wzgórku, usytuowana w centrum wsi, widoczna jest z daleka.
Ściany części mieszkalnej zamku wieżowego, o grubości 2 m, zbudowane z kamienia wapiennego, wzmocnione są od północy czterouskokowymi, masywnymi szkarpami, sięgającymi ostatniej kondygnacji. Część mieszcząca klatkę schodową oraz sienie z podestami, zbudowana z kamienia wapiennego i cegły, posiada ściany o grubości 1,6 m. Ta część wieży w narożach południowych opięta jest niskimi, kamiennymi szkarpami, sięgającymi I piętra.
Część mieszkalna zamku z nieotynkowaną elewacją, kryje jednoprzestrzenne pomieszczenia na każdej kondygnacji.
I piętro wieży przykryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, II piętro – belkowanym stropem, natomiast najwyższą kondygnację – poddasze, przykrywa jedynie dach z widocznym wiązaniem dachowym. Schody sklepione są kolebką, jedynie zachodnie podesty przykrywa sklepienie krzyżowe. Głębokie, dwudzielne piwnice posiadają sklepienia kolebkowe.
Duże otwory okienne II piętra posiadają kamienne obramienia zdobione gotycko-renesansowymi motywami.
Północna i południowa elewacja części mieszkalnej zwieńczona jest otynkowanym półszczytem. Północny ozdobiony jest trzema niszami zamkniętymi półokrągło, natomiast południowy posiada trzy okna zamknięte półokrągło, między którymi umieszczono niewielkie nisze.
Elewacja części mieszczącej trakt komunikacyjny jest otynkowana. Jedyną dekoracją są podokienniki i nadproża w formie uskokowych gzymsów. Półszczyt południowy posiada dwa niewielkie okna zamknięte półokrągło.
Trzykondygnacyjna część mieszkalna zamku jest wyższa, natomiast czterokondygnacyjna część kryjąca klatkę schodową, jest niższa. Obie części wieży przykryte są ceramicznym dachem naczółkowym.
Od wschodu, przy drodze prowadzącej do wieży stoi odcinek kamienno-ceglanego muru z otworami strzelniczymi.
W latach 80. XX wieku od południa do zamku wieżowego dobudowano estradę terenową, a od wschodu przebito wejście do traktu komunikacyjnego i zbudowano zewnętrzne schodki z kutą balustradą.

Zamek wieżowy w Wojciechowie, zwany wieżą ariańską, jest cennym przykładem siedziby feudalnej z początku XVI wieku. Do dziś w Polsce zachowały się nieliczne obiekty wież mieszkalnych.