Bojkowska cerkiew w Smolniku nad Sanem

Opis

Grekokatolicka cerkiew parafialna pw. św. Michała Archanioła zbudowana została w 1791 roku, już jako trzecia z kolei świątynia we wsi.
Pierwsza spłonęła w 1672 roku, spalona prawdopodobnie przez Tatarów. Z tego pożaru uratowała się jedynie, otaczana szczególnym kultem, ikona Matki Bożej, którą przeniesiono do cerkwi w Równi.
Kolejna cerkiew w Smolniku zbudowana została po 1672 roku na południowym krańcu zabudowań.
Obecną, wzniesioną w 1791 roku, zbudowano na nowym miejscu - w centrum wsi. Drewniany budynek o konstrukcji zrębowej osadzono na kamiennej podmurówce. Trójdzielną cerkiew wzniesiono w stylu bojkowskim.
W 1921 roku cerkiew została odnowiona, m.in. dachy świątyni pokryto blachą.
W 1923 roku Eliasz Decuk z Sanoka odnowił polichromię figuralną z końca XVIII wieku.

Po II wojnie światowej i wytyczeniu nowych granic, Smolnik znalazł się w ZSRR. We wsi utworzono kołchoz, a mieszkańcy odbudowali swoje domy po zniszczeniach wojennych.
Po przeprowadzeniu korekty granic i wymianie gruntów w 1951 roku, do Polski powróciło 480 km kw. ziemi w Bieszczadach z Ustrzykami Dolnymi, Lutowiskami, Bystrem, Czarną, Krościenkiem - wraz z okolicznymi terenami. Powrócił również Smolnik, ale bez mieszkańców, których wysiedlono w okolice Lwowa. Opustoszała wieś nie została ponownie zasiedlona. Grunty przekazane zostały PGR-om, a budynki mieszkalne rozebrano. Ocalała jedynie smolnicka cerkiew, którą zamieniono na magazyn nawozów sztucznych i siana. Opuszczona cerkiew została ograbiona i zdewastowana, a dzwonnicę rozebrano.

Dzięki staraniom konserwatorów zabytków, w 1969 roku świątynia została wpisana do rejestru zabytków. Wówczas przeprowadzono remont cerkwi, podczas którego zamieniono blaszane pokrycie dachu na gonty.
W 1973 roku świątynia formalnie przekazana została rzymskokatolickiej parafii pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Lutowiskach. Rok później dawna cerkiew poświęcona została przez biskupa przemyskiego Ignacego Tokarczuka, pw. Wniebowzięcia NMP i pełni funkcję kościoła filialnego parafii w Lutowiskach.
Wnętrze świątyni zostało odnowione w 1975 roku przez parafię. W latach 2004 – 2005 przeprowadzono kompleksowy remont zewnętrzny zabytku, połączony z poziomowaniem obiektu.

Smolnicka cerkiew jest świątynią orientowaną, drewnianą, zbudowaną z zachowaniem archaicznych podstaw budownictwa bojkowskiego. Cerkiew jest budowlą trójdzielną o konstrukcji zrębowej. Każda część świątyni: sanktuarium, nawa i babiniec, wzniesione są na planach kwadratów, przy czym środkowa nawa jest większa od pozostałych.
Każda z trzech części świątyni posiada niewielkie okna. Poniżej okien znajduje się wydatny dach okapowy, obiegający cały budynek, wsparty na częściach bali konstrukcyjnych, wystających poza lico ściany, zwanych rysiami. Dachy takie zwane są opasaniem na rysiach. Poniżej opasania ściany pokryte są deskami szalunkowymi, natomiast powyżej opasania, każda z trzech części świątyni ma ściany pokryte gontem.
Cerkiew przykrywają trzy dachy namiotowe z załomem, zwieńczone makowicami, na których osadzone są metalowe krzyże trójramienne. Makowice, dachy namiotowe i opasanie pokryte są gontem.

Wewnątrz świątyni, nad sanktuarium i nawą znajdują się kwadratowe kopuły o konstrukcji zrębowej z załomem, natomiast nad babińcem – sklepienie kolebkowe. Na wschodniej ścianie nawy zachowała się polichromia z końca XVIII wieku, przedstawiająca draperię z medalionami świętych i patriarchów, zwieńczoną koroną i podtrzymywaną przez anioły. Polichromia ta stanowiła malowane zwieńczenie ikonostasu.
Interesująca polichromia znajduje się również w kopule prezbiterium – w dolnej części kolorowe szlaki, wyżej sfera niebieska ze złotymi gwiazdami.
Cennym zabytkiem w świątyni jest obraz Wniebowzięcia NMP z 1784 roku.

Niewiele pozostało z dawnego wyposażenia cerkwi. Część ocalałego wyposażenia, w tym cztery XVI-wieczne ikony przekazano do Muzeum – Zamku w Łańcucie, część starych, XVI-wiecznych ikon znajduje się w Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie, ikona św. Dymitra z XVIII wieku – w Muzeum Historycznym w Sanoku.

Obecnie na ścianach prezbiterium wiszą carskie wrota oraz niewielkie ikony, lecz one nie pochodzą z dawnej, smolnickiej cerkwi.
W zachodniej części świątyni usytuowany jest chór śpiewaczy.

Obok cerkwi w Smolniku znajduje się niewielki cmentarz przycerkiewny, na którym ocalały zaledwie cztery nagrobki.

Smolnicka cerkiew znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej Podkarpacia. Warto tu wstąpić, ponieważ ta wyjątkowa świątynia prezentuje archaiczny styl budowania cerkwi bojkowskich. Jest to jedyny tego typu obiekt zachowany w Bieszczadach i jeden z trzech w Polsce. Pozostałe to cerkiew z Grąziowej, znajdująca się w skansenie w Sanoku, a trzecia – to nieużytkowana już cerkiew w Liskowatem.

W 2013 roku zabytkowa cerkiew bojkowska w Smolniku została wpisana na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.

Świątynię można zwiedzać po uprzednim uzgodnieniu z p. Adamem Bartnikiem, tel. +48 13 461 02 12. W lipcu i sierpniu cerkiew otwarta jest w każdą sobotę i niedzielę w godz. 9.00 – 17.00. Msze Święte odprawiane są w każdą niedzielę o godz. 9.30.