Łask – Sanktuarium Matki Bożej Łaskiej

Opis

Pierwszy, drewniany kościół w Łasku pochodził z XIII wieku i został ufundowany zapewne przez przedstawicieli rodu Łaskich, którzy byli właścicielami tych ziem. Przy tej świątyni w 1366 roku arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki erygował samodzielną parafię.

Łask szybko się rozwijał i w 1422 roku z rąk króla Władysława Jagiełły otrzymał prawa miejskie. Kolejne przywileje, w celu ożywienia gospodarczego, nadał miastu w 1504 roku król Aleksander Jagiellończyk.

Kiedy w 1510 roku Jan Łaski został prymasem Polski, ufundował nową świątynię dla miasta, z którego pochodził.
W latach 1517 – 1523, na miejscu drewnianego kościółka, wzniesiono nowy kościół w stylu późnogotyckim. Była to świątynia orientowana, murowana z czerwonej cegły, trójprzęsłowa, trzynawowa w układzie halowym, z niższym, dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie.
6 lutego 1525 roku nowy kościół został konsekrowany pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. św. Michała Archanioła, Jana Chrzciciela, Anny i Doroty. W marcu 1525 roku prymas Jan Łaski podniósł parafialny kościół w Łasku do godności kolegiaty i erygował kapitułę kolegiacką.
Jan Łaski wyposażył świątynię w cenne naczynia liturgiczne, bogato zdobione szaty oraz księgi liturgiczne, a także w bibliotekę z księgozbiorem o tematyce religijnej, liturgicznej i prawniczej.
Najcenniejszym darem prymasa dla łaskiej kolegiaty była alabastrowa płaskorzeźba w kształcie tonda, przedstawiająca Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Płaskorzeźba ta wykonana została prawdopodobnie w warsztacie florenckiego artysty Andrei della Robbia pod koniec XV wielu. Prymas otrzymał tę płaskorzeźbę w 1515 roku w Watykanie, od papieża Leona X. Wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem przyciągał szerokie rzesze pielgrzymów, prędko zasłynął łaskami i uznany został za cudowny.
W 1686 roku do południowej nawy dobudowano obszerną kaplicę Matki Bożej, ufundowaną przez Stanisława Wierzbowskiego. W 1708 roku w ołtarzu tej kaplicy umieszczono tondo z płaskorzeźbą Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Ok. 1700 roku przy nawie północnej zbudowano bliźniaczą kaplicę, którą poświęcono św. Annie.

W XVII i XVIII wieku miasto nękały liczne pożary. Dla kolegiaty najgroźniejszy okazał się potężny pożar miasta w 1749 roku, podczas którego kościół spłonął. Przetrwały jedynie mury świątyni oraz alabastrowa płaskorzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Kolegiatę prędko odbudowano, ale już w stylu barokowym, prawdopodobnie według projektu włoskiego architekta Guido Antonio Longhi. Z okresu odbudowy pochodzi zapewne barokowa fasada świątyni, flankowana dwoma wieżami.

W 1819 roku w wyniku reorganizacji kościelnej w Królestwie Polskim, zniesiona została kolegiata w Łasku.
Podczas I wojny światowej świątynia na pewien czas została zamieniona na areszt dla jeńców rosyjskich, pojmanych przez wojska niemieckie.
W czasie II wojny światowej kościół został zamieniony przez okupanta na magazyn oraz obóz przejściowy dla ludności żydowskiej, a proboszcz i wikariusze wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Dachau.
Po zakończeniu wojny do kościoła powróciło życie religijne.
Na początku XXI wieku, w latach 2001 – 2002 przeprowadzono kompleksowy remont kaplicy i ołtarza Matki Bożej Łaskiej.

24 września 2005 roku arcybiskup Władysław Ziółek podniósł kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Michała Archanioła w Łasku do godności Sanktuarium Maryjnego, przy którym ustanowił kolegium kanoników, przywracając w ten sposób łaską kolegiatę.
Następnego dnia, 25 września 2005 roku prymas Polski Józef Glemp koronował wizerunek Matki Bożej Łaskiej koronami pobłogosławionymi w 2002 roku na krakowskich błoniach, przez Ojca Świętego Jana Pawła II.

Od 2010 roku trwa kompleksowy remont łaskiej świątyni, obejmujący zabezpieczenie i odnowienie elewacji zewnętrznych, założenie nowych hełmów na wieżach, odrestaurowanie wnętrza wraz z polichromią, a także odrestaurowanie wyposażenia kościoła (ołtarze, ambona, obrazy, rzeźby, organy, itp.).

Dziś łaska kolegiata zachwyca swym pięknem nie tylko parafian i pielgrzymów, lecz również szerokie rzesze turystów, chcących podziwiać ten XVI-wieczny zabytek.

Elewacja zewnętrzna gotyckiej części kościoła, tzn. prezbiterium i korpusu nawowego nigdy nie została otynkowana, dzięki czemu można podziwiać gotyckie, ceglane ornamenty i zdobienia. Świątynię obiegają dwa rzędy fryzu ząbkowanego, dekorowanego rozetami z klinkierowej cegły. Zachował się również fragment dekoracji z ceglanym laskowaniem w kształcie krzyżujących się oślich grzbietów, częściowo wypełnionej tynkowanymi blendami i rozetami z klinkierowej cegły.
Ściany prezbiterium wieńczy arkadowy gzyms. Naroża prezbiterium zostały oszkarpowane wysokimi, trójuskokowymi przyporami o różnych przekrojach na każdej kondygnacji.
Fasada świątyni wraz z wieżami oraz kaplice zostały otynkowane.
Trójkondygnacyjna fasada zachodnia flankowana jest dwoma smukłymi wieżami.
Górną kondygnację fasady stanowi szczyt o falistym profilu z dwoma gzymsami, rozczłonkowany dwoma pilastrami, między którymi umieszczono wyrobione w tynku pozorne okno. Środkowa kondygnacja o dwóch półokrągło zamkniętych oknach, zasłonięta jest w centralnej części przez kruchtę, wystającą przed lico fasady. Kruchta, opięta w narożach pilastrami i podzielona gzymsami, zwieńczona jest trójkątnym szczytem, w którego tympanonie umieszczono Oko Opatrzności. W przyziemiu kruchty znajduje się główny portal, w wyższej kondygnacji półokrągłe okno. Po bokach kruchty zbudowano niewielkie pomieszczenia, w których podczas remontu odkryto i przeszklono arkadowe wnęki.
Do tych pomieszczeń przylegają po bokach wieże, wzniesione na planie kwadratów. Wyższa kondygnacja wież jest już oktagonalna, z dwoma arkadowymi wnękami na każdej wieży. Kolejna kondygnacja, również ośmioboczna, opięta w narożach pilastrami, posiada po cztery arkadowe otwory dzwonne. Nad gzymsem tej kondygnacji znajduje się niewysoki fragment ścian, które tworzą na każdej wieży cztery okrągłe płaszczyzny, nad którymi znajduje się falista linia gzymsu. Na tej wysokości na północnej wieży zamontowano zegar o dwóch tarczach – od zachodu i północy. Wieże kościoła zwieńczone są wysokimi, cebulastymi hełmami, pokrytymi blachą miedzianą.
Elewacje bliźniaczych kaplic opięte są parami pilastrów w narożach i przy korpusie nawowym. Od wschodu i zachodu posiadają okna z bogato zdobionymi obramieniami. Od strony szczytowej obie kaplice posiadają bogate obramienia ślepych wnęk okiennych. W górnej części kaplic znajdują się po trzy owalne okna.
Korpus nawowy, kaplice i kruchta przykryte są dachami dwuspadowymi, prezbiterium dachem dwuspadowym, od wschodu trójpołaciowym, natomiast zakrystię i niewielkie zachodnie pomieszczenia przykrywają dachy pulpitowe. Wszystkie dachy pokryte są czerwoną dachówką. Na kalenicy korpusu nawowego świątyni znajduje się niewielka, ośmioboczna wieżyczka sygnaturki, zwieńczona wysokim hełmem z latarnią.

Późnogotycki wystrój wnętrza przetrwał jedynie w zakrystii i skarbcu. Zachował się tu portal i sklepienia gwiaździste z żebrami.
Pozostała część świątyni posiada wystrój barokowy. Barokowa przebudowa kościoła zamieniła świątynię halową w pseudobazylikę. Nawy boczne są niższe od nawy głównej, lecz nad nimi powstały empory. Nawa główna oświetlana jest światłem naturalnym przez okna naw bocznych, empor i przede wszystkim przez okna prezbiterium.
Nawa główna otwiera się do naw bocznych trzema parami okrągłołukowych arkad. Również łuk tęczowy ma wykrój półokrągły. Filary międzynawowe dekorowane są pilastrami, wspierającymi wydatny gzyms, obiegający całą świątynię.
W jasnym prezbiterium, oświetlonym przez duże okna, znajduje się rokokowy ołtarz z obrazem św. Michała Archanioła oraz rzeźbami aniołów. Obraz św. Michała Anioła namalował Filippo Castaldi ok. 1760 roku. Ściany prezbiterium zdobią polichromie w kształcie czterech dużych obrazów, przedstawiających sceny z życia Chrystusa. W prezbiterium zachwycają również bogato zdobione rokokowe stalle.
Południową nawę boczną zamyka rokokowy ołtarz Świętej Rodziny z XVIII-wiecznym obrazem Świętej Rodziny w głównym polu ołtarza i obrazem św. Rocha w zwieńczeniu. Ołtarz ten zdobią również figury świętych biskupów – Wojciecha i Stanisława oraz XVII-wieczny relikwiarz w kształcie srebrnej trumienki, z relikwiami św. Juliana.
Północną nawę zamyka rokokowy ołtarz matki Bożej Różańcowej z obrazem Matki Bożej w polu głównym oraz wizerunkiem św. Walentego w zwieńczeniu ołtarza. Ołtarz ten zdobią figury św. Wawrzyńca i zakonnicy.
Z prawej, południowej nawy półokrągła arkada prowadzi do kaplicy Matki Bożej Łaskiej. W kaplicy tej w rokokowym, złoconym ołtarzu znajduje się XVI-wieczna, alabastrowa płaskorzeźba Matki Bożej Łaskiej, uznawana za jedno z najwybitniejszych dzieł włoskiego renesansu w Polsce. W kaplicy Matki Bożej Łaskiej umieszczone są niewielkie, 8-głosowe organy o doskonałym brzmieniu, pochodzące z 1787 roku. Kaplicę zdobią również piękne witraże.
Z nawy północnej arkada wiedzie do bliźniaczej kaplicy św. Anny, która po remoncie ma zostać kaplicą wystawową z multimedialnym przekazem ze skarbca.
Wystrój świątyni uzupełnia rokokowa ambona oraz organy w nawie głównej, pochodzące z przełomu XVIII i XIX wieku, o ciekawej budowie, posiadające tzw. pozytyw wbudowany w balustradę chóru.

W łaskiej kolegiacie działa muzeum parafialne, będące filią Muzeum Archidiecezji Łódzkiej.

Sanktuarium Matki Bożej Łaskiej odzyskało blask dzięki projektowi „Łask – Łódź – Piotrków Trybunalski – ku demokracji, humanizmowi, wielokulturowości – stworzenie trzech centrów idei”, współfinansowanemu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.