Sandomierz - ratusz

Opis

Pierwsza lokacja miasta na prawie magdeburskim nastąpiła prawdopodobnie w 1227 roku, z rąk księcia sandomierskiego Leszka Białego. Miasto lokowane było wówczas na Wzgórzu Świętojakubowym (Staromiejskim).
Podczas XIII-wiecznych najazdów tatarskich w roku 1241 i 1259, miasto zostało doszczętnie zniszczone, a znaczną część mieszkańców wymordowano.

Po tych zniszczeniach miasto zostało przeniesione na sąsiednie, wyższe wzgórze, dogodniejsze do obrony. Ponownej lokacji miasta w nowym miejscu dokonał książę Leszek Czarny w 1286 roku. Sandomierz uzyskał przywileje miejskie na prawie magdeburskim, a wzgórze zaczęto nazywać Wzgórzem Miejskim. Miasto zostało solidnie zbudowane i umocnione. Najazd tatarski w 1287 roku zastał już miasto obwarowane, którego tatarskie wojska nie zdobyły.

Pierwszy sandomierski ratusz stanął na rynku prawdopodobnie jeszcze w XIII wieku. Był to drewniany budynek, który zapewne spłonął podczas najazdu Litwinów w 1349 roku.

W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono gotycki ratusz murowany z cegły. Ratusz ten wzniesiony na planie kwadratu, zwieńczony był kilkukondygnacyjną, ośmioboczną wieżą.
Pod koniec XV wieku wieżę tę rozebrano, a budowlę czworoboczną rozbudowano w kierunku północnym, uzyskując gmach na planie wydłużonego prostokąta.
W XVI wieku budynek ratusza został zwieńczony wysoką attyką, zakrywającą dach. Tę piękną, renesansową attykę zaprojektował prawdopodobnie włoski rzeźbiarz Jan Maria Padovano. Trójstrefowa attyka wymurowana została z formowanej cegły, a jej naroża ozdobiły cztery głowy rzeźbione w kamieniu, symbolizujące cztery stany społeczne średniowiecznej Polski – duchowieństwo, rycerstwo, mieszczaństwo i chłopstwo.

W początkach XVII wieku do zachodniej ściany ratusza dobudowano wysoką wieżę, w przyziemiu na planie kwadratu, powyżej korpusu budynku – ośmioboczną. Wieża została zwieńczona ośmiobocznym, łamanym dachem blaszanym z iglicą. Na wieży zainstalowano zegar o dwóch tarczach – od północy i południa.

Sandomierz wielokrotnie ulegał pożarom. Podczas pożaru miasta w 1623 roku ratusz został poważnie uszkodzony, a wieża ratuszowa zawaliła się. Ratusz i wieżę odbudowano w latach 30. XVII wieku.
Następny pożar, który strawił sandomierski ratusz, wybuchł w 1656 roku podczas „potopu szwedzkiego”. Budynek odrestaurowano w czwartej ćwierci XVII wieku, już za panowania Jana III Sobieskiego.
W 1757 roku miał miejsce kolejny wielki pożar miasta, który zniszczył również gmach ratusza. Budynek przez długie lata nie był remontowany, ponieważ w kasie miejskiej brakowało funduszy, a zniszczenie miasta było ogromne. Generalnego remontu ratusz doczekał się dopiero w 1873 roku.

Ratusz początkowo był siedzibą rady miejskiej i sądu. Mieścił się tu również skarbiec, gdzie były przechowywane pieczęcie miejskie oraz oryginalne dokumenty dotyczące miasta, przede wszystkim przywileje królewskie nadane miastu. W ratuszu miała swe miejsce także waga miejska i postrzygalnia sukna. W obszernych ratuszowych piwnicach przechowywano piwo, a w innej części tych piwnic znajdowało się więzienie wraz z salą tortur.
Do północno-wschodniego narożnika budynku przylega masywna przypora, mieszcząca wewnątrz dawną latrynę miejską.

Do dziś zabytkowy, XIV-wieczny ratusz stoi w centrum malowniczego, opadającego ku wschodowi, sandomierskiego rynku.

Dwukondygnacyjny, gotycko-renesansowy budynek ratusza zbudowany jest z czerwonej cegły i zwieńczony renesansową attyką, uznawaną za jedną z najpiękniejszych attyk ratuszowych w Polsce. Attykę tę zdobią arkadowe blendy rozdzielone pilastrami, gzymsy, konsolki, rozety oraz kryte daszkami ceglane sterczyny ze spływami wolutowymi. Wszystkie te detale wymurowane zostały z formowanej cegły. Korpus ratusza wraz z attyką pozostały nieotynkowane.
Okna sandomierskiego ratusza, usytuowane nieregularnie, ujęte są w proste, kamienne obramienia z białego piaskowca.
Piękną ozdobą ratusza jest zegar słoneczny, umieszczony na południowej elewacji budynku. Zegar ten wykonał w 1958 roku ówczesny właściciel Muzeum Zegarów w Jędrzejowie – Tadeusz Przypkowski. Tadeusz Przypkowski wykonał wiele zegarów słonecznych, w różnych miejscach na świecie, np. na kościele Mariackim w Krakowie, na Zamku Królewskim w Warszawie (zniszczone w czasie wojny), przed Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie, na kościele w Pułtusku, a także zestaw zegarów słonecznych w Królewskim Obserwatorium Astronomicznym w Greenwich. Zegar na sandomierskim ratuszu nad tarczą zegarową ozdobiony został herbem miasta. Zegar ten wykonany był techniką sgraffito, która polega na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku i zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich.

Przy zachodniej ścianie budynku wznosi się wysoka wieża ratuszowa. Do wysokości korpusu ratusza wieża ma kształt czworoboczny, powyżej ośmioboczny. Południowe naroża ratusza i zachodnie naroża czworobocznej części wieży wzmocnione są ciosami kamiennymi. Otynkowana, biała wieża ratuszowa malowniczo kontrastuje z czerwoną bryłą ceglanego budynku. Dodatkowym elementem barwnym jest zieleń patyny na miedzianym, łamanym dachu wieży, zwieńczonym iglicą z orłem. Czworoboczna część wieży posiada okrągłołukowe okna, a trzecia kondygnacja ma okna biforyjne. Część ośmioboczna pozbawiona jest okien, natomiast posiada wąskie otwory strzelnicze. Wieżę ratusza w górnej części zdobi zegar wieżowy o dwóch tarczach – od północy i południa. Tarcze te utworzone są z metalowych cyfr, umieszczonych bezpośrednio na tynku.
Z wieży ratusza w południe każdego dnia rozbrzmiewa hejnał Sandomierza.

W przyziemiu wieży umieszczone jest arkadowe wejście do sal parteru ratusza.
Wejście na piętro znajduje się u szczytu dekoracyjnych, zewnętrznych schodów z drewnianą balustradą, zadaszonych pochyłym daszkiem krytym miedzianą blachą.
Pod zewnętrznymi schodami, wspartymi na półarkadzie, umieszczone jest zejście do piwnic ratuszowych.

Na ścianach ratusza umieszczone są tablice pamiątkowe. Tablica na zachodniej elewacji poświęcona jest mieszkańcom Sandomierza, poległym w 1920 roku w wojnie polsko-bolszewickiej, natomiast granitowa płyta na południowej elewacji upamiętnia Polaków rozstrzelanych przez hitlerowców.

Na rynku, na wschód od ratusza, w 1776 roku ustawiono figurę Matki Bożej Niepokalanej, na pamiątkę misji świętej w 1770 roku.
Nieopodal kolumny Maryjnej znajduje się zadaszona studnia miejska, zrekonstruowana podczas remontu nawierzchni rynku.
Na południowy zachód od ratusza ustawiono w 2004 roku ciekawą instalację. Jest to kotwica wydobyta z dna Wisły, wbita w nawierzchnię rynku, do której domontowany jest łańcuch, wznoszący się pionowo ku górze. Instalację tę wykonał Cezary Łutowicz i nazwał ją Zakotwiczeniem Nieba w Sandomierzu.

Dziś piętro zabytkowego ratusza zajmują sale reprezentacyjne Rady Miasta i Urzędu Stanu Cywilnego.
W podziemiach ratusza znajduje się klub „Lapidarium” Sandomierskiego Stowarzyszenia Kulturalnego oraz wyjście z podziemnej trasy turystycznej.
Na parterze mieści się Oddział Muzeum Okręgowego w Sandomierzu. W salach muzealnych w ratuszu prezentowana jest ekspozycja o charakterze historyczno-artystycznym. Znajdują się tu historyczne dokumenty, pieczęcie miejskie, numizmaty, broń, obrazy, zabytkowe meble, a także komplet szachów sandomierskich z rogu jelenia, datowany na XII –XIII wiek.