Brochów - renesansowy kościół obronny

Brochów      0 Opinie

Opis

Drewniany kościółek w Brochowie istniał już w początkach XII wieku. W połowie XIV wieku zastąpiony został murowaną, salową świątynią gotycką.

W 1551 roku Jan Brochowski herbu Prawdzic – wojski warszawski i ówczesny dziedzic Brochowa, ufundował nowy kościół parafialny. Nowa świątynia wzniesiona została według projektu Jana Baptysty z Wenecji, projektanta warszawskiego barbakanu i wielu kościołów, m.in. kolegiaty w Pułtusku i katedry w Płocku. Na miejscu gotyckiego kościoła, na skarpie nad rozlewiskami Bzury stanął nowy, renesansowy kościół obronny.
Fundator nie doczekał ukończenia budowy, zmarł bowiem w 1553 roku. Budowę świątyni, ukończoną w 1561 roku, kontynuowała wdowa wraz z synami. Kościół został poświęcony w 1561 roku, lecz uroczysta konsekracja kościoła pw. św. Rocha i św. Jana Chrzciciela nastąpiła dopiero w 1596 roku.
Szczególne zamiłowanie Jana Brochowskiego do budowli warownych przejawiło się również w budynku kościoła brochowskiego. Powstała orientowana świątynia trójnawowa w układzie bazylikowym, murowana z czerwonej cegły. Budowla zbudowana została z regularnych brył geometrycznych. Korpus nawowy na planie prostokąta, prezbiterium zamknięte absydą, nad którą wznosiła się cylindryczna wieża, zachodnia kruchta w formie poprzecznego prostopadłościanu, flankowana dwiema cylindrycznymi wieżami.
Ponad sklepieniami naw bocznych, całą świątynię obiegał tunel strażniczy z otworami strzelniczymi, łączący wieże zachodnie z obszerną emporą, usytuowaną w wieży wschodniej, powyżej absydy prezbiterium.
Nawa główna i prezbiterium sklepione zostały jedną, długą kolebką bezlunetową, wspartą na przyściennych filarach, połączonych arkadami. Polichromowane sklepienie z kasetonową dekoracją stiukową rozdzielone zostało łukiem tęczowym. Ponad arkadami bocznymi znajdowały się półkoliście zamknięte prześwity, otwierające się na korytarze strażnicze ze strzelnicami, usytuowane nad nawami bocznymi.
Na początku XVII wieku cmentarz kościelny otoczono murem obwodowym na planie czworoboku, z niewielkimi bastionami w narożach. Bastiony i mury obwodowe wyposażone zostały w otwory strzelnicze. Jedyne wejście na teren kościoła znajdowało się w murze północnym. Mur i bastiony w okresie rozwoju artylerii, stwarzały jedynie pozory obronności, ale bryła brochowskiego kościoła obronnego lepiej wyglądała otoczona umocnieniami.

Podczas wojen szwedzkich w XVII wieku świątynia została uszkodzona. W latach 1662 – 1665 odbudował ją nowy dziedzic - Olbracht Adrian Lasocki herbu Dołęga, starosta wyszogrodzki, który przejął Brochów w 1661 roku. Podczas tej odbudowy zlikwidowane zostały strzelnice w tunelu strażniczym nad nawami bocznymi, zastąpiono je oknami.
Olbracht Adrian Lasocki był wielkim dobrodziejem kościoła. On to w 1667 roku zapisał parafii brochowskiej dochody ze wsi Plecewice, przeznaczone na finansowanie napraw świątyni. Fundacja ta obowiązywała aż do powstania styczniowego w 1863 roku.

Kościół w Brochowie był kościołem parafialnym dla Żelazowej Woli, w której mieszkali Chopinowie. To w tej świątyni w 1806 roku zawarli związek małżeński Mikołaj Chopin i Justyna Krzyżanowska – rodzice przyszłego kompozytora. Również w murach tego kościoła w dniu 23 kwietnia 1810 roku został ochrzczony Fryderyk Franciszek Chopin, a w 1832 roku siostra Fryderyka – Ludwika Chopin zawarła związek małżeński z Józefem Jędrzejewiczem.

W XIX wieku przeprowadzono w kościele wiele prac renowacyjnych oraz wymieniono część wyposażenia świątyni. M.in. w 1816 roku wymieniony został drewniany, rzeźbiony i polichromowany ołtarz główny, poświęcony w 1596 roku, z obrazami Wniebowzięcia i Koronacji NMP oraz z figurami św. Jana Chrzciciela i św. Rocha. W jego miejsce wstawiono okazały murowany ołtarz w stylu barokowo-klasycystycznym. Wymieniono również dawną chrzcielnicę drewnianą, stanowiącą pamiątkę chrztu Fryderyka Chopina, na kamienną chrzcielnicę neogotycką. W latach 1855 – 1858 odnowiono polichromię na ścianach i sklepieniach świątyni.

Nie zmieniono natomiast architektury kościoła, która bez zmian przetrwała od początku swego istnienia do 1915 roku.

Podczas I wojny światowej, w trakcie rosyjsko-pruskich walk nad Bzurą w 1915 roku, kościół brochowski został ostrzelany przez artylerię i uległ ogromnym uszkodzeniom. Zburzone zostały wszystkie wieże, ściana południowa, ściana zachodnia i kruchta, zawaliły się wszystkie sklepienia oraz południowe filary międzynawowe. Zachowała się jedynie część murów, w różnych miejscach świątyni do różnej wysokości.
Wyposażenie świątyni zostało zgruchotane lub spalone. Ocalały jedynie pojedyncze rzeźby, kilka mniejszych obrazów oraz kamienne tablice pamiątkowe. Zniszczenia wojenne odsłoniły natomiast tablicę dotyczącą fundacji kościoła w 1561 roku.

Świątynię odbudowano już w wolnej Polsce, w latach 1924 – 1929, pod kierunkiem Jarosława Wojciechowskiego, przy współpracy Tymoteusza Sawickiego. Nadzór konserwatorski nad odbudową pełnił Zygmunt Rokowski. Odbudowa zabytku była możliwa dzięki subwencji rządu, dotacji rodziny Lasockich – właścicieli Brochowa, a także dzięki ofiarności parafian. Odbudowa objęła jedynie rekonstrukcję murów świątyni, nie dotyczyła natomiast wyposażenia kościoła.
We wrześniu 1939 roku, podczas największej bitwy kampanii wrześniowej, zwanej bitwą nad Bzurą, świątynia znów ucierpiała od ognia i pocisków. Zniszczony kościół odbudowano w latach 1947 – 1948, pod kierunkiem Michała Szymańskiego. Naprawiono w tym czasie uszkodzenia, wstawiono okna, przykryto wieże, wyremontowano dzwonnicę, usunięto uszkodzenia muru.
W świątyni nadal brakowało wyposażenia i przez kolejne lata proboszczowie wyposażali kościół w niezbędne sprzęty, np. manierystyczny ołtarz przeniesiono z kościoła w Rawie Mazowieckiej. Wyposażenie świątyni stało się dziełem przypadku i sprawiało wrażenie pewnej prowizorki.
Gruntowny remont brochowskiej świątyni rozpoczęto w latach 90. XX wieku.
Z okazji zbliżającej się 200. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina podjęto w kościele prace konserwatorskie, przywracając wystrój malarski wnętrza, przede wszystkim kasetonowego sklepienia kolebkowego. Wtedy też na nowo zaaranżowano wnętrze i zaprojektowano nowe, jednolite wyposażenie świątyni, wykorzystując w miarę możliwości oryginalne relikty dawnego kościoła. Brochowska świątynia odzyskała dawny blask przed rocznicą urodzin kompozytora.

Dziś, wśród mazowieckich równin, na zachodnim skraju Puszczy Kampinoskiej, nad rozlewiskami Bzury, dominuje piękna bryła renesansowej świątyni obronnej. Regularne kształty, nieotynkowane, ceglane elewacje kościoła, pozbawione zbędnego detalu, wzmacniają efekt surowości tej warownej budowli.
Do dziś zachowały się bastiony i mur obwodowy ze strzelnicami. Otwory strzelnicze znajdują się również w szczycie fasady i w wieżach. Jedynie strzelnice w tunelu strażniczym nad nawami bocznymi zostały zastąpione oknami. Tunel strażniczy przy prezbiterium, od strony południowej i wschodniej, wspiera się na potężnych arkadach zewnętrznych.
Cała świątynia opięta jest przyporami. Od zachodu, przed ścianą szczytową, między wysokimi wieżami umieszczona została poprzeczna kruchta z neoromańskim portalem.
Nawę główną i prezbiterium przykrywa wspólny dach dwuspadowy kryty dachówką, natomiast kruchtę, nawy boczne, zakrystię, a także wschodnie i zachodnie części ganku strażniczego przykrywają ceramiczne dachy pulpitowe. Wieże zwieńczone są stożkowymi daszkami, krytymi blachą miedzianą.
Na północnej elewacji kościoła umieszczona jest tablica poświęcona żołnierzom poległym w bitwie nad Bzurą w 1939 roku.
Wokół kościoła leżą głazy z wyrytymi nazwami wsi, wchodzących w skład brochowskiej parafii.
Najmłodszym elementem zabytku jest XIX-wieczna dzwonnica, usytuowana przy wschodnim murze, zrekonstruowana w okresie międzywojennym.

Wnętrze świątyni zdominowane jest przez długie, wspólne dla nawy i prezbiterium, bezlunetowe sklepienie kolebkowe, ozdobione kasetonami i malowidłami ornamentalnymi. Sklepienie to wspiera się na wielkich arkadach, przylegających płasko do ścian, które mniejszymi arkadowymi prześwitami otwierają się do naw bocznych. Ściany międzynawowe, po stronie naw bocznych zostały wzmocnione masywnymi filarami, przesłaniającymi perspektywę naw bocznych.
Nawy boczne również zostały przesklepione kolebką z polichromowaną dekoracją, natomiast absyda prezbiterium otrzymała sklepienie konchowe. Kopułowe sklepienie empory w wieży wschodniej, widziane z nawy kościoła nad absydą prezbiterium, zostało pokryte dekoracją malarską.
Na głównym sklepieniu świątyni delikatnie zarysowany jest łuk tęczy, a pod nim belka tęczowa z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego oraz XVI-wiecznymi figurami Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty, które ocalały ze zniszczeń 1915 roku. XVII-wieczna figura Chrystusa z belki tęczowej została mocno uszkodzona. Umieszczono ją obecnie na ścianie nawy północnej, jako symbol tragicznych losów kościoła, a na belce tęczowej znajduje się kopia tej zabytkowej figury Chrystusa.
Po zniszczeniu kościoła podczas I wojny światowej, z oryginalnego wyposażenia świątyni pozostały jedynie nieliczne figury świętych i kilka skromnych obrazów. Większość z tych ocalałych detali wykorzystano na początku XXI wieku, przy ponownym wyposażaniu świątyni.
XVII-wieczne figury świętych apostołów Piotra i Pawła odrestaurowano i umieszczono na konsolach w prezbiterium, po bokach absydy.

Zaprojektowano i wykonano nowe wyposażenie kościoła, odpowiadające stylowo czasom z okresu chrztu Fryderyka Chopina. Świątynia otrzymała nowe ołtarze wykonane z marmuru, nawiązujące do baroku, o formach bardzo klasycznych.
W ołtarzu głównym umieszczono kopię obrazu włoskiego malarza Guido Reniego – Wniebowzięcie NMP oraz figury św. Dominika i św. Katarzyny ze Sieny, z XVIII wieku, umieszczone pierwotnie w ołtarzu głównym z 1816 roku. Figury te cudem przetrwały zniszczenie kościoła w 1915 roku.
Nieco skromniejsze ołtarze, zamykające od wschodu nawy boczne, zostały poświęcone patronom świątyni. W nawie północnej św. Janowi Chrzcicielowi, a w nawie południowej – św. Rochowi. W ołtarzu św. Jana Chrzciciela umieszczono kopię obrazu Tycjana, natomiast w bliźniaczym ołtarzu św. Rocha – kopię obrazu Carraccia. Dekorację ołtarzy uzupełniają skromne, późnobarokowe rzeźby, ocalałe ze zniszczeń kościoła.
Inny charakter ma drewniany ołtarz Miłosierdzia Bożego, usytuowany przy jednym z południowych filarów międzynawowych. Ołtarz ten skonstruowano współcześnie z manierystycznych detali architektonicznych, pokrytych bogatymi ornamentami. Pierwotnie elementy te były częścią ołtarza z początku XVII wieku, znajdującego się w kościele augustianów w Rawie Mazowieckiej, który w 1961 roku przekazano parafii brochowskiej. Z dużym prawdopodobieństwem kościół w Brochowie początkowo wyposażony był w podobnym stylu.

Od nowa zaprojektowano również ambonę i stalle w prezbiterium, nawiązując do istniejących wcześniej elementów wyposażenia. Nowa jest również chrzcielnica o formie barokowej, z białego marmuru z mosiężną nakrywą. I choć nie jest to chrzcielnica z czasów chrztu Fryderyka Chopina, to kształtem przypomina chrzcielnice używane na początku XIX wieku w mazowieckich kościołach.

W brochowskiej świątyni zachowały się również kamienne płyty z inskrypcjami, będącymi cennym źródłem informacji, wmurowane w dolnych częściach ścian.

O obronnej funkcji kościoła świadczy zachowany w zakrystii kominek, na którym w razie oblężenia, broniący się mogli przygotowywać posiłki. Świątynia w Brochowie nie oparłaby się regularnemu oblężeniu przez dużą armię, ale mogła pełnić funkcję schronienia dla okolicznej ludności w przypadku niepokojów wojennych.

Od 2002 roku, w trzecią niedzielę września, na błoniach między kościołem i Bzurą, można oglądać rekonstrukcję największej bitwy kampanii wrześniowej, stoczonej w dniach 9 – 22 września 1939 roku.