Bolków - zamek Piastów Śląskich

Opis

Budowę zamku zainicjował w połowie XIII wieku książę legnicki - Bolesław II Rogatka z polskiej dynastii Piastów, syn Henryka II Pobożnego i Anny Czeskiej, a także wnuk Henryka I Brodatego i św. Jadwigi Śląskiej.
Warownia stanęła na prawym brzegu Nysy Szalonej, na szczycie wzgórza o wysokości 396 m n.p.m. Zachodnie zbocze tego wzgórza opada w kierunku rzeki bardzo stromym, 90-metrowym urwiskiem. Łagodny, wschodni stok wzgórza zajęło miasto Hain, które już w 1276 roku otrzymało prawa miejskie.
Po śmierci Bolesława II Rogatki w 1278 roku, budowę zamku kontynuował jego syn Bolko I Surowy – książę świdnicko-jaworski.
Zamek, który zajął cały grzbiet wzgórza, otrzymał kształt zbliżony do wydłużonego prostokąta o zaokrąglonych narożach, ukierunkowanego na osi północny wschód – południowy zachód. Całe założenie zamkowe otoczone zostało wysokim, kamiennym murem obwodowym oraz fosą. Północno-wschodnią część warowni zajął budynek pałacowy, natomiast przy południowo-wschodniej kurtynie stanęła początkowo dwukondygnacyjna, czworoboczna wieża mieszkalna.
Dominantę zamku stanowiła wolnostojąca, kamienna wieża klinowa, usytuowana na południowo-zachodnim krańcu warowni. Była to wieża ostatniej obrony, wzniesiona na planie koła przechodzącego w ostróg, który skierowany został na południe – w stronę łagodnego stoku, którędy prowadziła jedyna droga do zamku. Wieże klinowe były wielką rzadkością w budownictwie fortecznym Śląska. Budowniczowie musieli wzorować się na czeskich lub francuskich warowniach. Wieża o wysokości 28 m i grubości muru 4,5 m w przyziemiu, miała cztery kondygnacje naziemne. W części podziemnej mieścił się loch głodowy. Wejście do wieży usytuowane było na wysokości 9 m i prowadziło bezpośrednio na pierwsze piętro. Do tego wejścia wiodły zewnętrzne schody drewniane, które w razie potrzeby były palone, aby wróg nie wdarł się do środka. Wewnątrz wieży znajdowały się kamienne schody, które prowadziły na szczyt wieży.

Kolejnym Piastem na zamku był syn Bolka I – książę świdnicki Bernard Stateczny, a później jego syn - Bolko II Mały, książę świdnicko-jaworski.
Książę Bernard Stateczny, chcąc uczcić pamięć ojca – Bolka I, w 1312 roku miasto i zamek Hain nazwał Bolkowem.
Za panowania Bernarda i Bolka Małego wzmocniono mur obwodowy i bramę, a także połączono obwarowania zamku z fortyfikacjami miasta. Sukcesywnie rozbudowywano również budynek mieszkalno-gospodarczy wzdłuż południowo-wschodniej kurtyny. Połączono w ten sposób rezydencję książęcą z wieżą mieszkalną, usytuowaną najbliżej wieży klinowej. Jednocześnie nadbudowano ten budynek o jedno piętro, gdzie prawdopodobnie umieszczono kaplicę zamkową o sklepieniu krzyżowo-żebrowym.

W 1353 roku, bezdzietny książę Bolko II Mały ustanowił dziedziczką swego księstwa bratanicę Annę, która poślubiła Karola IV Luksemburskiego z rodu Przemyślidów, króla Czech, późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Warunkiem umowy był zapis, który mówił, że zarówno książę Bolko II Mały, jak również jego żona Agnieszka Habsburska, będą władać księstwem do swej śmierci.
Książę Bolko II Mały zmarł w 1368 roku, natomiast księżna Agnieszka Habsburska w 1392 roku. Wtedy to zamek w Bolkowie wraz z Księstwem Świdnicko-Jaworskim przeszedł we władanie królów czeskich.

Zamek w Bolkowie był wówczas największą i najlepiej ufortyfikowaną warownią na Śląsku. Pomimo tego wielokrotnie był oblegany, a kilka razy zdobyty. Zamek odpierał ataki czeskie w 1331 i 1345 roku oraz w 1444 roku atak husytów.
Po raz pierwszy szturmem wzięły warownię oddziały króla czeskiego Jerzego z Podiebradów w 1463 roku. Król czeski, zagorzały husyta, w zamku w Bolkowie osadził rycerza Hansa von Tschirn, pod warunkiem, że będzie on wierny Koronie Czeskiej. Tymczasem Hans von Tschirn prędko zaczął się trudnić rozbojami, co negatywnie wpływało na gospodarkę Śląska.
W 1468 roku mieszczanie wrocławscy i świdniccy pod dowództwem Guncela II Świnki z pobliskiego zamku Świny, zorganizowali zbrojną wyprawę przeciwko rozbójnikowi. W tym celu wojska mieszczan oblegały i zdobyły zamek w Bolkowie, oraz ujęły Hansa von Tschirn. W następnym roku rabuś został powieszony, a zamek mieszczanie przekazali królowi węgierskiemu i antykrólowi czeskiemu - Maciejowi Korwinowi, przeciwnikowi króla Jerzego z Podiebradów.
Po śmierci króla Macieja Korwina zamek wciąż był obsadzony przez jego zwolenników. Dlatego w 1493 roku z polecenia nowego króla czeskiego – Władysława Jagiellończyka, warownia bolkowska oblegana była przez księcia cieszyńskiego – Kazimierza II i po kilku tygodniach zdobyta. Król Władysław Jagiellończyk przekazał zamek w zastaw Fabianowi von Tschirn.
W XVI wieku dzierżawcy zamku w Bolkowie często się zmieniali. Wśród nich był podobno również biskup wrocławski Jakub von Salze.

Ok. 1540 roku rozpoczęto przebudowę gotyckiego zamku pod kierunkiem włoskiego architekta Jakuba Parra. Przebudowa ta trwała pół wieku. Wzniesiono wówczas drugą, niższą linię murów obronnych z bastejami przystosowanymi do użycia artylerii. Między murami powstały trzy dziedzińce zewnętrzne: od zachodu dziedziniec Wielki, od południa dziedziniec Turniejowy, a od wschodu dziedziniec Ogrodowy. Od strony miasta w obręb fortyfikacji zamku włączono dwie baszty miejskie i zamieniono je w zamkowe basteje. Wzmocniono również bramę warowni, przed którą stanął domek straży, a także zbudowano międzymurze zamknięte bramą zewnętrzną.
W północnym narożniku warowni, za murem dziedzińca wewnętrznego zbudowano nowy, trzykondygnacyjny budynek mieszkalny, z przeznaczeniem dla kobiet mieszkających w zamku. Wejście do tego budynku prowadziło z dziedzińca wewnętrznego.
Wszystkie budynki warowni połączone zostały renesansowymi krużgankami, a wieża klinowa i gotyckie budynki otrzymały renesansową attykę w kształcie jaskółczych ogonów i półkoli.

W 1599 roku zamek w Bolkowie przeszedł w ręce rodu von Zeidlitz z pobliskiej Płoniny, którzy w XVII wieku do Domu Niewiast dobudowali dekoracyjną loggię.

Podczas wojny trzydziestoletniej zamek w Bolkowie dwukrotnie odpierał szturmy nieprzyjacielskie, jednak w 1646 roku, pomimo zaciętego oporu załogi, zamek został zdobyty przez Szwedów. Wojna zakończyła się w 1648 roku, ale oddziały szwedzkie opuściły warownię dopiero w 1650 roku, pod naporem wojsk cesarskich.

Poważnie uszkodzony zamek w 1703 roku siostry von Zeidlitz sprzedały zakonowi cystersów z Krzeszowa. Cystersi przebudowali wnętrza zamku dla swoich potrzeb.

Po wojnach śląskich w XVIII wieku Śląsk przeszedł we władanie Prus. Kiedy na początku XIX wieku Prusy musiały zapłacić kontrybucje nałożone przez Napoleona, sięgnęły po majątek zakonów. W 1810 roku nastąpiła sekularyzacja dóbr klasztornych na Śląsku. Wówczas zamek w Bolkowie przeszedł na własność państwa pruskiego, a opuszczony zaczął popadać w ruinę.
W 1813 roku, podczas kampanii antynapoleońskiej, na zamku w Bolkowie zatrzymały się oddziały armii carskiej. W poszukiwaniu skarbów, u podstawy wieży klinowej żołnierze wykuli otwór, lecz w efekcie dostali się do lochu głodowego.
Wielokrotne pożary warowni w XVIII wieku nadwyrężyły mury zamku, a wichura w 1860 roku uszkodziła koronę murów do tego stopnia, że trzeba było rozebrać część umocnień, co nastąpiło w 1885 roku. Budulec z rozbiórki zamku władze pruskie przeznaczyły na naprawę dróg. Pod koniec XIX wieku rozpoczęto prace konserwatorskie, zabezpieczające mury warowni.
W 1900 roku w ruinach zamku funkcjonowało niewielkie muzeum o tematyce historycznej. W 1922 roku odbudowano Dom Niewiast i na parterze tego budynku zorganizowano schronisko młodzieżowe.

Po II wojnie światowej Śląsk znalazł się na terytorium Polski, a ruina zamku w Bolkowie wraz z zachowanymi eksponatami muzealnymi stała się Oddziałem Muzeum Śląskiego we Wrocławiu, a z czasem Oddziałem Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze.
Na terenie zamku wielokrotnie prowadzone były badania archeologiczne oraz prace konserwacyjne i zabezpieczające.
Na zamku powstało Bractwo Rycerskie Zamku Bolków, które w murach zamkowych organizuje turnieje rycerskie oraz koncerty muzyki dawnej i pokazy dawnego tańca.

Do dziś można podziwiać mury zarówno gotyckiego zamku, tzw. zamku górnego, jak również renesansową, zewnętrzną część warowni. Mury zamku zbudowane zostały z kamienia łupanego, natomiast detale z piaskowca i czerwonego porfiru.
Dominantę gotyckiego zamku stanowi, udostępniona do zwiedzania, wieża klinowa z tarasem widokowym na szczycie. Obok wieży pierwotnie znajdował się wjazd do zamku, który obecnie jest zamurowany, lecz w dalszym ciągu dobrze widoczny. Ogromne wgłębienie w skale, otoczone obecnie barierkami, to cysterna na wodę deszczową.
Dziedziniec wewnętrzny otacza kilka budynków: od południowego wschodu budynek mieszkalno-gospodarczy, od północnego wschodu pałac książęcy i w północnym narożu Dom Niewiast. Niestety, nie zachowały się krużganki, łączące wszystkie budynki mieszkalne.
Trzykondygnacyjny budynek mieszkalno-gospodarczy, do którego prowadzą gotyckie portale, składa się z czterech części na planie prostokątów. Pozostały jedynie same mury budynku pozbawione dachu, na których widać ślady licznych przebudów. Pałac książęcy zachował się reliktowo, lecz również tu widać kształt i wysokość budowli.

Jedynym zachowanym w całości budynkiem jest odbudowany, renesansowy Dom Niewiast. Dziś mieści się w nim Muzeum Zamek Bolków – Oddział Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze, w którym można obejrzeć wystawę stałą, prezentującą historię oraz budownictwo obronne Księstwa Świdnicko-Jaworskiego, a także zdobyć informacje na temat historii zamku Bolków oraz Dynastii Piastów Śląskich.

Dom Niewiast pochodzi z okresu renesansowej rozbudowy warowni. Na dziedzińcu wewnętrznym znajduje się jedynie klatka schodowa i loggia, natomiast sam budynek stoi poza wewnętrznym murem i zamyka XVI-wieczny zewnętrzny dziedziniec Wielki z dwiema zachowanymi szczątkowo bastejami.
Dziedziniec Wielki graniczy z wielką bramą, na szczycie której zaaranżowano punkt widokowy z widokiem na dolinę Nysy Szalonej i góry Kaczawy. Za bramą stoi XVI-wieczny domek straży (obecnie kasa biletowa). Obok domku straży znajduje się zewnętrzny dziedziniec Turniejowy, otoczony murem ze strzelnicami i dwoma czworobocznymi występami na artylerię. Od strony południowo-zachodniej do dziedzińca przylega długa szyja międzymurza, zamkniętego bramą zewnętrzną. Od wschodu dziedziniec Turniejowy zamyka okrągła basteja, przebudowana z baszty miejskiej, która połączona jest murem z zamkiem górnym.
Za tym murem znajduje się obszerny dziedziniec Ogrodowy. W XVI wieku były tu założone ogrody, winnica oraz zwierzyniec. Dziedziniec ten otacza mur z wielką basteją o nieregularnym kształcie, której szczyt wykorzystywany jest obecnie jako taras widokowy, skąd doskonale widać panoramę miasta. Obwód muru tego dziedzińca uzupełnia jeszcze czworoboczny występ, baszta łupinowa oraz wysunięta daleko okrągła basteja, rozbudowana z dawnej miejskiej baszty łupinowej. Z tej bastei doskonale widać zamek Świny, położony na sąsiednim wzgórzu.

Podobno zamek Bolków i zamek Świny połączone były podziemnym tunelem, który wycofujący się hitlerowcy zasypali, ukrywając tam zrabowane skarby. Być może znajdują się tam do dziś…?