Rezerwat Przyrody Niebieskie Źródła

Tomaszów Mazowiecki      0 Opinie

Opis

Już w XVIII wieku, kiedy nie było jeszcze Tomaszowa, zachwycano się rozlewiskiem na prawym brzegu Pilicy, w którego dnie biły pulsujące źródła o pięknym, turkusowym kolorze.

Źródła te to efekt zjawisk krasowych, jakie zachodzą w skałach wapiennych, a przede wszystkim rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne. Wynikiem tego rozpuszczania mogą być m.in. ponory, czyli miejsca, gdzie wody strumieni wpływają pod powierzchnię terenu oraz wywierzyska, czyli źródła krasowe – miejsca, gdzie wody podziemne wypływają ze szczelin skał wapiennych na powierzchnię. Niebieskie źródła są właśnie takim wywierzyskiem krasowym. Wywierzysko Niebieskich Źródeł połączone jest z ponorem krasowym niewielkiej rzeczki Ginącej. Ponor ten, odległy od źródeł o ok. 5 km, znajduje się w południowej części wsi Wąwał i nazwany został Przepaścią.

Wody bijące z Niebieskich Źródeł tworzyły obszar podmokłych łąk z luźnymi kępami olch. Niegdyś wody ze źródliska odprowadzane były w naturalny sposób do Pilicy w okolicach Brzustówki.

Ludzie początkowo zachwycali się niezwykłym zjawiskiem kolorowych źródeł, które nazywali Modrym Stokiem, Modrymi Wodami, czy Błękitnymi Źródłami. Prędko jednak zaczęto wykorzystywać źródlaną wodę do własnych celów.
Już w połowie XVIII wieku wody z rozlewiska skierowano sztucznym kanałem w kierunku północno-wschodnim. W okolicach przepustu w Ludwikowie stanął młyn wodny, napędzany wodami Niebieskich Źródeł.

Mieszkańcy rozwijającego się Tomaszowa chętnie odwiedzali rozlewiska źródlane. Podczas niedzielnych spacerów wybierali się do wsi Brzustówka, skąd łodzią lub promem przeprawiali się przez Pilicę, aby nacieszyć oczy pięknem Modrych Wód. Uroki tego miejsca wychwalano na łamach czasopism, w opisach ówczesnego Tomaszowa, a przede wszystkim w poezji.
Modry Stok chętnie pokazywano również dostojnym gościom, odwiedzającym Tomaszów. W 1901 roku zaprezentowano ten cud natury carowi Mikołajowi II, który wracając do pałacyku myśliwskiego w Spale z uroczystości poświęcenia cerkwi w Tomaszowie, zatrzymał się przy źródłach, aby podziwiać ich niepowtarzalny kolor.
Podobno właśnie na polecenie władz carskich zbudowano nad wywierzyskiem ozdobny, drewniany pomost, aby ułatwić zwiedzającym podziwianie źródeł tryskających spod ziemi. Pomost ten przetrwał do lat 20. XX wieku.

Na początku XX wieku uważano powszechnie, że krystalicznie czysta woda źródlana ma moc uzdrawiającą. Planowano nawet urządzić tutaj kurort leczniczy.
Mieszkańcy lewobrzeżnej Brzustówki zaczęli trudnić się czerpaniem i dowozem do miasta źródlanej wody. Z wody tej chętnie korzystali przede wszystkim mieszkańcy dzielnic, gdzie nie było jeszcze wodociągów. Wodę źródlaną dostarczano również do restauracji. Wodę z Niebieskich Źródeł czerpano na podstawie koncesji wykupionej od właścicieli terenu. Wożono ją do miasta specjalnymi beczkowozami, pomalowanymi na niebiesko, a do poboru wody początkowo służył żuraw z wiadrem, zastąpiony później pompą ręczną.
Podczas II wojny światowej władze okupacyjne zabroniły zarobkowego czerpania wody ze źródeł. Okazało się jednak, że taka sama, krystalicznie czysta woda bije również w studni woziwody z Brzustówki. Wydajność tego źródła była jednak dużo mniejsza, lecz nie przeszkadzało to dalszemu wożeniu źródlanej wody błękitnymi beczkowozami do odbiorców w Tomaszowie. Wodę tę dostarczano nawet do wytwórni wód gazowanych.

W 1901 roku władze Łodzi zleciły inż. Wiliamowi Lindleyowi opracowanie projektu wodociągów i kanalizacji dla rozwijającego się miasta. Lindley w 1909 roku przedstawił szczegółowy projekt zaopatrzenia Łodzi w wodę. Do ujęcia wody wyznaczył dolinę Pilicy, w tym przede wszystkim warstwy wodonośne zasilające Niebieskie Źródła. Wydajność tych źródeł Lindley obliczył na 220 l/s. Proponował pobór wody za pośrednictwem studni głębinowych, wywierconych bezpośrednio przy wywierzysku lub na lewym brzegu Pilicy.
W celu eksploatacji wód Pilicy i Niebieskich Źródeł, w 1925 roku magistrat łódzki nabył od hrabiego Juliusza Ostrowskiego grunty tomaszowskich źródeł.

Projekt Lindleya nie był realizowany, dlatego w 1936 roku władze Tomaszowa Mazowieckiego wydzierżawiły Niebieskie Źródła na 5 lat od władz Łodzi.
Tomaszów zobowiązał się utworzyć na tym terenie park przyrodniczo-turystyczny. Powstał wówczas wał oddzielający Niebieskie Źródła od koryta Pilicy, usypano groble, wykopano sztuczne kanały, a z piasku wydobytego przy kopaniu kanałów ukształtowano trzy duże wyspy, które nazwano wyspami: Kacząt, Samotnego Modrzewia i Płaczących Wierzb. Posadzono również wiele gatunków drzew i krzewów ozdobnych. Inwestycji nie dokończono z powodu wybuchu wojny w 1939 roku.

Podczas II wojny światowej, niemieckie władze okupacyjne również zamierzały wykorzystać walory tomaszowskich źródeł i urządzić tu miejsce wypoczynku dla swych żołnierzy urlopowanych z frontu.
W tym okresie zbudowano drewniany pomost na wysepce przylegającej do wywierzyska, który połączono z brzegiem drewnianymi kładkami. Podobną drewnianą kładką połączono groblę z Wyspą Kacząt. Te malownicze konstrukcje rozebrano w 1954 roku dzięki staraniom miłośników Niebieskich Źródeł, którzy chronili w ten sposób dziką florę i faunę wysp na źródlanym akwenie.

W latach 1950 – 1955 w Brzustówce zbudowano ujęcie wody czerpanej z Pilicy dla potrzeb Łodzi. W 1951 roku na lewym brzegu Pilicy wywiercono dwie studnie głębinowe na głębokość ok. 30 m, sięgające warstw wodonośnych Niebieskich Źródeł. Zamontowano pompy o dużej wydajności, które pracując nieprzerwanie, uszczuplały zasoby wód zasilających źródła. Niebieskie Źródła miały coraz mniejszą wydajność, a w 1961 roku przestały bić. Interwencja naukowców i miłośników przyrody doprowadziła do wstrzymania eksploatacji studni głębinowych, a w 1990 roku ostatecznie przerwano czerpanie z nich wody.

W 1957 roku, kiedy budowano w Brzustówce most na Pilicy, nieopodal Niebieskich Źródeł, wzmocniono również groblę odgradzającą źródła od rzeki, wyrównano dróżki, wytyczono alejki spacerowe wokół stawu, a także zbudowano mur osłaniający wywierzysko przed wylewami Pilicy podczas wysokiego stanu wody.
Nowy most połączył Tomaszów z Niebieskimi Źródłami, dzięki czemu tomaszowianie często odwiedzali ten uroczy zakątek. Tłumy spacerowiczów zachęciły ulicznego fotografa do stałych dyżurów przy źródłach, gdzie oferował wykonanie pozowanych portretów na tle pięknej przyrody.
W latach 50. i 60. XX wieku Niebieskimi Źródłami opiekował się strażnik źródeł, który patrolował teren w dzień i w nocy, nie dopuszczając do niszczenia przyrody.

W 1994 roku przystąpiono do oczyszczenia akwenu Niebieskich Źródeł. Podczas tych prac odmulono staw, wzmocniono brzegi i pogłębiono kanały. Usunięcie namułów z dna przywróciło kryształową przejrzystość wód, a także spowodowało wzrost wydajności wywierzysk. Oprócz namułów z dna wydobyto wiele militarnych pamiątek z II wojny światowej, a także mnóstwo bilonu z różnych okresów i różnych krajów, m.in. miedziane kopiejki sprzed I wojny światowej.

W lipcu 1961 roku Niebieskie Źródła objęte zostały ochroną rezerwatową. Utworzono rezerwat przyrody nieożywionej o wybitnych walorach krajobrazowych, położony na terenie otuliny Sulejowskiego Parku Krajobrazowego. Powierzchnia rezerwatu wyniosła ok. 29 ha.
Sercem rezerwatu są wywierzyska krasowe, którymi ze spękanych wapieni jurajskich wytryska woda, przybierająca niebiesko-zielony kolor. Barwa wody jest zjawiskiem optycznym – czysta, przefiltrowana woda z wapiennych źródeł pochłania promienie czerwone, a przepuszcza odbite od dna promienie niebieskie i zielone. Unikatowy kolor woda zawdzięcza również zawartości drobinek glaukonitu w wapiennym podłożu. Barwa wody zależy od kąta padania promieni słonecznych oraz od pogody i może się zmieniać od bardziej niebieskiej do bardziej zielonej.
Najbardziej efektowne jest wywierzysko znajdujące się obok platformy widokowej. Głębokość basenu w tym miejscu wynosi ok. 3 m, a przejrzystość wody daje złudne wrażenie płytkości akwenu. Woda wypływa tu z kilkunastu źródeł, podnosząc z dna drobinki piasku. Pod gładką taflą wody można zaobserwować nieustannie pulsujące minigejzery drobinek podrywanych przez tryskającą wodę.
Dwa wywierzyska po drugiej stronie wysepki znajdują się dalej od brzegu, a także na większej głębokości (ok. 5 m). Z tego powodu trudniej je obserwować.
Woda w basenie źródliskowym posiada stałą temperaturę ok. 9,5 st. Celsjusza, dlatego nigdy nie zamarza i źródła można obserwować również zimą. Woda źródlana o lekko zasadowym odczynie jest klarowna i czysta pod względem bakteriologicznym. Obecna wydajność Niebieskich Źródeł wynosi ok. 70 – 80 l/sek.

Ogółem w rezerwacie rośnie ok. 400 gatunków roślin naczyniowych, w tym ok. 70 gatunków drzew i krzewów. Z roślin chronionych można tu spotkać grzybienie białe, turówkę wonną (żubrówkę) oraz bluszcz pospolity.
Obrzeża rozlewisk porasta las łęgowy i źródliskowy z przewagą olszy czarnej, z domieszką olszy szarej, jawora, wierzby, topoli i innych gatunków drzew. W piętrze podszycia występuje tu czeremcha, kruszyna, kalina koralowa, czarny bez, dereń, leszczyna, czy bluszcz pospolity. Runo lasu łęgowego stanowi pokrzywa, kuklik, bluszczyk kurdybanek, skrzyp leśny, turzyca i in.
Przy północnym nabrzeżu rozlewiska i na niektórych wyspach rośnie na kępach bagienny las olszowy, podszyty porzeczką, kruszyną pospolitą, turzycami oraz skrzypem bagiennym.
Południowo-wschodnią część rezerwatu, w niższych partiach porasta grąd z przewagą grabu pospolitego i dębu szypułkowego z domieszką lipy, klonu, czy jawora. W podszyciu grądu rośnie leszczyna, trzmielina, dereń, kruszyna, czy jarzębina. Z rzadka można tu spotkać również okazy jodły, świerka oraz cisa pospolitego.
W wyżej położonych, południowo-wschodnich partiach rezerwatu występuje bór sosnowy świeży z domieszką brzozy brodawkowatej, z krzewami jałowca w podszyciu, a także borówką, wrzosem i mchami w runie. Występują tu również niewielkie fragmenty sosnowego boru suchego, w którego runie rośnie chrobotek i płucnica islandzka – porosty naziemne.
Bogactwo roślin uzupełnia roślinność wodna w basenach i kanałach. W głównym basenie wywierzyskowym występują mszaki wapieniolubne, rzadko spotykane na niżu polskim.

Rezerwat Niebieskie Źródła to również świat zwierząt, reprezentowanych przez bezkręgowce, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki.
Wśród niezliczonej ilości gatunków owadów na uwagę zasługują, objęte ochroną gatunkową, biegacze granulowane i zielonozłote, trzmiele oraz ważki: gadziogłówka żółtonoga i trzepla zielona.
Z bezkręgowców wodnych najcenniejszym gatunkiem jest szczeżuja wielka – małż objęty ochroną.
W rezerwacie, pomimo dużej powierzchni akwenów, występuje tylko osiem gatunków ryb: płoć, szczupak, okoń, karp, lin oraz rzadziej - ciernik, śliz i miętus.
Gromadę płazów reprezentują: żaba trawna i moczarowa, traszka zwyczajna i grzebieniasta, ropucha szara oraz żaba jeziorkowa i wodna.
Z gadów można tu spotkać zaskrońca i jaszczurkę zwinkę.
W rezerwacie żyje niewiele ssaków. Są tu jeże, ryjówki aksamitne, krety, łasice, wiewiórki, myszy polne, norniki zwyczajne, a od niedawna również bobry i wydry. W nocy nad rozlewiskami żerują nietoperze.
W rezerwacie Niebieskie Źródła najłatwiej jest zauważyć i usłyszeć ptaki, których w okresie przelotów i lęgów zaobserwowano ponad 90 gatunków, w tym 49 gatunków ptaków gniazdujących na terenie parku.
Ponieważ wody w basenie źródliskowym nigdy nie zamarzają, ptaki wodne chętnie tu zimują. Należą do nich: cyraneczka, płaskonos, głowienka, gągoł, czapla siwa, nurogęś, czy perkozek. Przez cały rok można tu spotkać łabędzia niemego, czernicę, kokoszkę, łyskę, a przede wszystkim krzyżówkę, która jest najliczniej występującym tu ptakiem wodnym. Nad rozlewiskami przez cały rok można spotkać także zimorodka.
Poza stawami, również w lesie żyje ogromne bogactwo ptaków. Są tu czyżyki, kosy śpiewaki, strzyżyki, sikory, raniuszki, gile, kapturki, świstunki leśne, szpaki, rudziki wilgi, słowiki, a także maleńkie mysikróliki i wiele,… wiele innych.

Mapę parku i najważniejsze walory rezerwatu można poznać wzdłuż dydaktycznej ścieżki przyrodniczej, biegnącej groblą spacerową od głównej bramy rezerwatu do basenu wywierzyskowego z kolorowymi źródłami. Wzdłuż ścieżki ustawiono kilka tablic informujących o faunie, florze i zjawiskach krasowych.

Rezerwat Niebieskie Źródła jest pięknym, spokojnym miejscem, pełnym uroku i tajemniczości, a tomaszowskie wywierzyska krasowe są zjawiskiem przyrodniczym unikatowym w skali europejskiego niżu.