Zamek w Pszczynie

Opis

Początki zamku pszczyńskiego sięgają XI lub XII wieku, kiedy piastowscy książęta wznieśli tu drewnianą strażnicę, strzegącą szlaku handlowego z Moraw do Krakowa. Z powodu rozległych lasów, bogatych w zwierzynę łowną, strażnica pełniła również funkcję zameczku myśliwskiego.
Ziemia Pszczyńska należała wówczas do Małopolski. Dopiero w 1178 roku książę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy przekazał ją Mieszkowi Plątonogiemu, księciu raciborskiemu. W ten sposób Ziemia Pszczyńska znalazła się na Śląsku, a wraz z nim w 1327 roku stała się lennem Korony Czeskiej.
Kiedy w 1407 roku książę raciborski Jan II Żelazny poślubił litewską księżniczkę Helenę Korybutównę, bratanicę Władysława Jagiełły, wydzielił on ze swych włości Ziemię Pszczyńską i przekazał ją w dożywotnie użytkowanie swej małżonce.

Księżna Helena w miejscu drewnianego zameczku myśliwskiego, wzniosła gotycką, murowaną budowlę, składającą się z dwóch równoległych budynków (wschodniego i zachodniego), połączonych murami kurtynowymi, z południowymi basztami przy skrzydłach mieszkalnych. Warownię otoczono umocnieniami drewniano-ziemnymi i fosą z przerzuconym nad nią mostem zwodzonym. Zamek ten już w 1433 roku odparł najazd husytów.

Ziemię Pszczyńską w 1480 roku otrzymał Kazimierz II cieszyński, jako wiano swej żony Joanny, córki Wiktoryna z Podiebradów. W rzeczywistości przejął ją dopiero w 1498 roku, a już w 1517 roku, z powodu trudności finansowych, sprzedał węgierskiemu magnatowi Aleksemu Thurzo, od którego kupił ją jego brat Jan Thurzo. Utworzono wówczas Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe ze stolicą w Pszczynie.

W 1548 roku Ziemię Pszczyńską zakupił biskup wrocławski Baltazar von Promnitz. Biskup w II połowie XVI wieku rozpoczął przebudowę warowni w stylu renesansowym, ale przed zakończeniem inwestycji odstąpił posiadłości pszczyńskie swym bratankom Stanisławowi i Karolowi von Promnitz, którzy dokończyli przebudowę.
Powstała wówczas trójkondygnacyjna, reprezentacyjna rezydencja renesansowa. Przy północnym murze kurtynowym wzniesiono wieżę z galeryjką, a dziedziniec wewnętrzny, tzn. skrzydło zachodnie, wschodnie i mur północny otoczono trójkondygnacyjnymi krużgankami. Początkowo oba skrzydła mieszkalne zakończone były południowymi wieżami. Z czasem wschodnia wieża została rozebrana, a do wschodniego skrzydła dobudowano kaplicę zamkową. Od strony południowej rezydencję otaczał niższy mur, przy którym zbudowano mały, piętrowy budynek straży i bramę. Zabudowania zadaszono dachami dwuspadowymi, krytymi dachówką.
W 1679 roku wybuchł pożar, który zniszczył skrzydło północne wraz z północną wieżą. Niezwłocznie przystąpiono do odbudowy rezydencji, pod nadzorem Consilio Miliusa. Rozebrano wówczas zniszczone skrzydło północne, a wzdłuż muru południowego i nowego północnego zbudowano arkadową galerię.
W 1687 roku wzniesiono nowy, murowany budynek dla straży zamkowej, zwany Bramą Wybrańców. W przyziemiu tego budynku mieściła się brama wjazdowa do zamku, strzeżona przez doborowych żołnierzy. Nazywano ich wybrańcami, ponieważ byli wybierani do służby osobiście przez pana na Pszczynie.
W pszczyńskiej rezydencji rozwijało się życie kulturalne, skupiając wielu artystów. W latach 1704 – 1707 m.in. bywał tu często Georg Philipp Telemann, wybitny kompozytor barokowy i nadworny kapelmistrz na dworze Promnitzów w Żarach.

W 1734 roku Edermann Promnitz rozpoczął przebudowę rezydencji w stylu barokowym, według projektu i pod nadzorem Christiana Jähne - nadwornego architekta Promnitzów z Żar. Wzniesiono wówczas skrzydło północne, dzięki czemu rezydencję tworzyły trzy skrzydła ułożone w podkowę, otwartą w kierunku południowym. Pałac przykryto mansardowym dachem z oknami facjatek od strony dziedzińca i południowej strony skrzydeł bocznych. Główne wejście do pałacu prowadziło od strony dziedzińca przez sień wjazdową, usytuowaną na osi budynku. Z sieni schody wiodły na reprezentacyjne pierwsze piętro. Elewacje pałacu rozczłonkowane były pilastrami.
Przebudowę barokową zakończono dopiero w 1768 roku, kiedy już od trzech lat nowymi właścicielami Pszczyny byli książęta Anhalt-Köthen-Pless, spokrewnieni z Promnitzami.

W 1846 roku, po wygaśnięciu rodu książąt Anhalt-Köthen-Pless, posiadłości pszczyńskie odziedziczył książęcy ród Hochbergów z Książa. Pierwszym panem na Pszczynie był Hans Heinrich X, który w 1850 roku otrzymał od króla Prus tytuł księcia na Pszczynie, który dziedziczony był w primogeniturze (przez najstarszego syna).
Od 1855 roku księciem von Pless (niemiecka nazwa Pszczyny) został Hans Heinrich XI, który doprowadził do największego rozkwitu i kolejnej przebudowy pałacu. Hans Heinrich XI, książę von Pless, hrabia von Hochberg, wielki łowczy dworu cesarskiego w Berlinie, w swej posiadłości często gościł królów pruskich, później cesarzy niemieckich, a także inne koronowane głowy Europy.
W latach 1870 – 1876 książę dokonał przebudowy pałacu w największą neorenesansową rezydencję na obecnych polskich ziemiach. Podczas rozbudowy postawiono na rozmach i przepych. Przebudową kierował francuski architekt Hipolit Aleksander Destaileur, który nadał pałacowi styl neorenesansowy, nawiązujący do wzorów renesansu francuskiego. Dachy mansardowe rezydencji wzbogacono o trzy pseudowieżyczki, przykryte daszkami namiotowymi, usytuowanymi na osiach elewacji. Na północnej zamontowano 8-metrowy maszt, podtrzymywany przez putta, a przeznaczony na flagę herbową Hochbergów. Do północnego skrzydła dobudowano od strony południowej reprezentacyjny westybul i trójbiegowe schody oraz ogromną, dwukondygnacyjną salę jadalną, w której zamontowano dwa wielkie lustra, każde o powierzchni 14 metrów kwadratowych.
Zmieniono także wystrój wewnętrzny pałacu. Powstały wtedy neorokokowe sztukaterie, wielki salon i bibliotekę pokryto dębową boazerią, a ściany pomalowano na żywe kolory. Wnętrza w większości przybrały styl neobarokowy i neorokokowy.

W 1907 roku dobra pszczyńskie odziedziczył Hans Heinrich XV, który w 1891 roku poślubił w Londynie Marię Teresę Oliwię Cornwallis-West, którą nazywano Daisy (Stokrotka). Księżna Daisy von Pless była piękną, młodą Angielką, utrzymującą stosunki towarzyskie z królami Anglii Edwardem VI i Jerzym V, cesarzem Niemiec Wilhelmem II i wieloma innymi osobistościami. Prowadziła działalność charytatywną i społeczną w Wałbrzychu i Pszczynie, a podczas I wojny światowej pomagała rannym żołnierzom w szpitalu polowym. Życie, a także śmierć pięknej Daisy owiane jest wieloma tajemnicami.

W latach 1914 – 1917 w pszczyńskiej rezydencji mieściła się główna kwatera i siedziba sztabu wojsk niemieckich. W naradach wojennych brał udział sam cesarz Wilhelm II, szef sztabu głównego marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu na front wschodni generał Erich Ludendorff. Podejmowane tu decyzje miały wpływ na losy Europy.
W tym czasie cesarz Wilhelm II mieszkał w Pszczynie i zajmował pokoje na parterze zamku.

Po zakończeniu wojny, w wyniku plebiscytu i III powstania śląskiego, w 1922 roku Pszczyna wraz z częścią Górnego Śląska znalazła się na terytorium odrodzonego Państwa Polskiego, a zamek pozostał w rękach Hochbergów.
II wojnę światową zamek przetrwał bez zniszczeń, choć w części pomieszczeń stacjonowały tu wojska niemieckie. W lutym 1945 roku, po wkroczeniu do Pszczyny Armii Czerwonej, w zamku urządzono szpital przyfrontowy. Pomimo tych niekorzystnych dla zamku lokatorów, wyposażenie pszczyńskiego zamku ocalało.

Od 1946 roku w zamku działa Muzeum Zamkowe, które eksponuje oryginalne wyposażenie rezydencji z XIX i I połowy XX wieku.

Dziś zamek pszczyński jest neorenesansową rezydencją, murowaną z cegły. Jest to budowla trzykondygnacyjna z użytkowym poddaszem, zbudowana na sklepionych piwnicach gotyckiego zamku. Zamek wzniesiony został na planie podkowy, otwartej w kierunku południowym. Na osi budynku usytuowana jest sień przejazdowa, „wybrukowana” drewnem, aby wyciszyć stukot końskich kopyt.
Rezydencję przykrywa dach mansardowy z lukarnami, a na osiach wszystkich skrzydeł założenia znajdują się pseudowieżyczki, przykryte płaskimi daszkami namiotowymi. Wieżyczkę północną wieńczy 8-metrowy maszt, podtrzymywany przez złote putta. Od strony wschodniej, w miejscu okna mansardy umieszczono zegar z herbem Hochbergów i datę 1874.
Lico północnej, wschodniej i zachodniej elewacji przełamują niezbyt wydatne ryzality, a elewację zachodnią i północną również pilastry w wielkim porządku. Elewacje przyziemia zamku oraz naroża na całej wysokości budynku są boniowane.
Okna są prostokątne, jedynie okna północnego ryzalitu i południowe, wychodzące na dziedziniec wewnętrzny – są wyższe i zamknięte łukami. Wszystkie okna opięte są piaskowcowymi obramieniami, a obramienia okien zamkniętych łukami otrzymały bogatą dekorację.
Południowy portal wjazdowy, zamknięty szerokim łukiem, wieńczy kartusz z herbem Hochbergów.
Ściany elewacji I i II piętra, poza dekoracją piaskowcową, pozostały ceglane, bez tynku. Północną elewację ogrodową nad portalem zdobi balkon wsparty na ozdobnych konsolach i dekorowany kartuszami herbowymi. Zejścia do ogrodu strzegą dwa dostojne lwy.

Wnętrza zamku w większości zachowały styl barokowy i rokokowy.
Na parterze zachowały się pokoje cesarskie: salon wielki, gabinet, sypialnia cesarza, garderoba oraz sypialnia cesarzowej. Zachował się również westybul i reprezentacyjne schody, prowadzące na pierwsze piętro.
Na pierwszym piętrze mieszczą się pokoje Hochbergów, wielki salon dębowy, biblioteka oraz dwupoziomowa sala jadalna, obecnie nazywana salą lustrzaną, której nazwa pochodzi od wielkich luster zamontowanych na wschodniej i zachodniej ścianie sali. Korytarz zajmuje galeria lustrzana.
Na drugim piętrze w korytarzach umieszczono galerię myśliwską. Na tej kondygnacji znajdują się pokoje w stylu empire i secesji.
W sali lustrzanej odbywają się koncerty muzyki barokowej pod nazwą Wieczory u Telemanna.

Oprócz pałacu Hochbergów zachowała się również renesansowa Brama Wybrańców z 1687 roku, która do dziś jest głównym wjazdem na dziedziniec zamkowy. W Bramie Wybrańców obecnie mieści się Cafe u Telemanna.

Pałac otacza ogromny park w stylu angielskim, poprzecinany stawami i kanałami, a całe założenie krajobrazowe ciągnie się aż do zameczku myśliwskiego w Promnicach. Obecnie park ten jest ogólnodostępny o każdej porze dnia.