Toruń - katedra św. św. Janów

Toruń      0 Opinie

Opis

Pierwszą świątynię w Toruniu wzniesiono ok. połowy XIII wieku, wkrótce po lokacji miasta przez Krzyżaków w 1236 roku. Był to orientowany kościół salowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, murowany z cegły na podmurówce z kamieni polnych.
Miasto prędko się rozwijało i już w 1264 roku, na wschód od Starego Miasta lokowane zostało Nowe Miasto. Rozkwit handlu spowodował napływ kupców i zwiększenie się liczby ludności Torunia.
Na przełomie XIII i XIV wieku zaczęto wznosić nowy, większy kościół staromiejski, który mógłby pomieścić wszystkich mieszkańców. Dodatkową zachętą do wzniesienia nowej świątyni parafialnej Starego Miasta było rozpoczęcie budowy fary św. Jakuba na Nowym Mieście.
Początkowo zbudowano korpus nawowy na planie kwadratu. Była to trójnawowa, trójprzęsłowa, niezbyt wysoka hala. Po rozebraniu starego, salowego kościoła, do korpusu nawowego dobudowano od wschodu trójprzęsłowe, prosto zamknięte prezbiterium. Od zachodu, na osi świątyni prawdopodobnie dobudowano czworoboczną wieżę. Korpus nawowy i prezbiterium przykrywały dachy dwuspadowe. Cała świątynia była opięta szkarpami, między którymi znajdowały się wysokie, ostrołukowe okna. Budowę tego kościoła ukończono w latach 30. XIV wieku.

W 1351 roku podczas pożaru miasta, uszkodzony został również kościół farny świętych Janów. Kiedy przystąpiono do odbudowy świątyni, rozbudowano ją i przebudowano zgodnie z trendami obowiązującymi w bogatych miastach hanzeatyckich.
Wydłużono wówczas o jedno przęsło korpus nawowy w kierunku zachodnim, a także znacznie podwyższono nawę środkową, uzyskując pseudobazylikową formę świątyni. Wzniesiono również nową, trójprzęsłową zakrystię po północnej stronie prezbiterium, a do naw bocznych dobudowano rzędy północnych i południowych kaplic. Prezbiterium i korpus nawowy przykryto dachami dwuspadowymi, a kaplice i zakrystię – dachami pulpitowymi.
W 1406 roku zawaliła się wieża kościoła. W latach 1407 – 1433, pod kierunkiem mistrza Jana Gotlanda zbudowano nową, masywną wieżę zachodnią o wysokości 52 m, którą ujęto aneksami od północy i południa. Na wieży zainstalowano wówczas zegar flisaczy z jedną tarczą zwróconą na południe, w kierunku Wisły. Zegar ten posiadał tylko jedną wskazówkę, zakończoną dłonią z wyprostowanymi dwoma palcami, która wskazywała jedynie godziny. XV-wiecznym flisakom i żeglarzom wystarczała taka dokładność upływającego czasu.

Po II pokoju toruńskim w 1466 roku, Toruń wraz z Prusami Królewskimi został przyłączony do Królestwa Polskiego. Miasto za poparcie króla Kazimierza Jagiellończyka w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami otrzymało nowe przywileje i nadania ziemskie. Rada Miasta podjęła wówczas decyzję o przebudowie kościoła farnego w wysoką, jasną halę.
Intensywne prace nad przebudową świątyni Świętojańskiej rozpoczęto w 1468 roku. Nadbudowano wówczas ściany obwodowe korpusu nawowego, wyburzono sklepienia poprzedniego kościoła, podwyższono filary międzynawowe i połączono je ostrołukowymi arkadami. Zbudowano również trzy szczyty wschodnie naw i przykryto każdą nawę osobnym, dwuspadowym dachem.
W 1500 roku na wieży kościoła zawieszono największy wówczas dzwon „Tuba Dei” (Trąba Boża). Dzwon o tonacji As-dur, odlany w Toruniu przez ludwisarza Martina Schmidta ze stopu miedzi, srebra i złota, waży ponad 7 ton. Dziś jest to trzeci pod względem wielkości dzwon w Polsce, po dzwonie „Maryja Bogurodzica” w Bazylice w Licheniu i dzwonie „Zygmunt” w katedrze wawelskiej. Dzwon „Tuba Dei” rozbrzmiewa tylko kilka razy w roku, przy największych okazjach.

Bogata, dominująca nad miastem świątynia farna była pomnikiem świetności miasta. Tu odbywały się nie tylko uroczystości kościelne, lecz również ważniejsze uroczystości miejskie. U świętych Janów odczytywano postanowienia Rady Miejskiej, a od 1518 roku dokonywano także wyboru członków Rady. W tym najważniejszym kościele miasta odprawiane były uroczyste nabożeństwa z udziałem królów polskich, którzy chętnie odwiedzali Toruń.
Początkowo kościół farny był pod patronatem Krzyżaków, co m.in. oznaczało, że Krzyżacy mieli prawo mianowania proboszcza tej miejskiej parafii. Od 1457 roku świątynia znalazła się pod patronatem królewskim i proboszcza mianował król Polski. Od 1505 roku przywilej króla Aleksandra Jagiellończyka zezwalał na naprzemienne prawo patronatu, które miał król i Rada Miasta.

W kościele św. św. Janów w 1473 roku został ochrzczony przyszły uczony i światowej sławy astronom – Mikołaj Kopernik.
W 1501roku w Toruniu zmarł polski król Jan Olbracht. Ciało jego pochowano w kryptach wawelskich, lecz serce króla zostało w Toruniu, zamurowane w jednej z kaplic staromiejskiej fary.

Do czasów reformacji kościół świętojański był najważniejszą świątynią miasta. Toruń w XVI wieku stał się miastem protestanckim, a w 1530 roku staromiejską farę przejęli luteranie. Od tej pory kościół używany był wspólnie i naprzemiennie przez katolików i luteran. W tym okresie otynkowano i pobielono wnętrze świątyni, zacierając cenne malowidła ścienne z XIV i XV wieku.
W 1596 roku katolicy odzyskali kościół św. św. Janów, a opiekę nad nim powierzyli o.o. jezuitom. W protestanckim Toruniu jezuici prowadzili działalność kontrreformacyjną, a także edukacyjną. W 1605 roku założyli w Toruniu kolegium jezuickie, które było początkiem szkolnictwa w mieście.

Po kasacji zakonu jezuitów w 1773 roku, kościół świętojański przeszedł pod opiekę kleru diecezjalnego.

Toruńska fara staromiejska, na mocy dekretu papieża Piusa XI, w 1935 roku została wyniesiona do godności Bazyliki Mniejszej.
W 1992 roku papież Jan Paweł II ustanowił diecezję toruńską, a główny kościół Torunia stał się główną świątynią nowej diecezji i kościołem biskupim, czyli katedrą.
W 1999 roku Bazylikę katedralną św. św. Janów w Toruniu odwiedził Ojciec Święty Jan Paweł II, podczas swej pielgrzymki do Polski.

Średniowieczną, gotycką, murowaną z cegieł bryłę katedry św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty można podziwiać do dziś, zwłaszcza po odnowieniu świątyni w latach 2005 – 2013, kiedy to odzyskała dawny blask.
Kościół św. św. Janów w Toruniu jest świątynią orientowaną, czteroprzęsłową, trójnawową, o konstrukcji wysokiej hali. Od wschodu znajduje się najstarsza część kościoła, pochodząca z początku XIV wieku. Jest to trójprzęsłowe, prosto zamknięte, niskie prezbiterium z zakrystią po stronie północnej. Do korpusu nawowego od strony północnej i południowej przylegają rzędy kaplic.
Cała świątynia opięta jest wysokimi, uskokowymi szkarpami, między którymi umieszczono kaplice. Każde przęsło korpusu nawowego mieści dwa wysokie, smukłe, ostrołukowe okna, znajdujące się ponad kaplicami. Również każda z kaplic posiada po dwa okna. W północnych kaplicach jest kilka prostokątnych okien, umieszczonych w ostrołukowych wnękach. Nawy boczne dodatkowo doświetlone są przez okna wschodnie, a jasne prezbiterium oświetla aż pięć wielkich okien. Część okien posiada dekorację maswerkową.
Zarówno prezbiterium, jak też każda z naw zamknięte są od wschodu ścianami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. Szczyty te dekorowane są tynkowanymi blendami.
Dominantę świątyni, a jednocześnie część jej zachodniej fasady stanowi masywna, czworoboczna wieża, o wysokości 52 m, wtopiona częściowo w korpus kościoła. Elewacje wieży dekorują ostrołukowe i dwułuczne, nieotynkowane blendy z bogatą dekoracją oślich grzbietów, kwiatonów, żabek, laskowań itp. Zachodnia elewacja wieży jest rozczłonkowana głęboką wnęką, przechodzącą przez całą jej wysokość. W tej wnęce znajduje się główny portal świątyni, a nad nim kolejno trzy duże, ostrołukowe okna. Ponad pierwszym oknem, w okrągłej płycinie umieszczony jest herb diecezji toruńskiej.
Po bokach wieży dobudowane są aneksy, niższe od naw, zamknięte ścianami zachodnimi, których szczyty zdobią ceglane sterczyny, podobnie jaj zachodnie szczyty naw bacznych.
Do aneksów z kolei dobudowane są dwie dwuportalowe kruchty o portalach zdobionych szerokim oślim grzbietem z żabkami i kwiatonami. Północną kruchtę dekoruje również ceglana, ażurowa attyka.
Na wieży św. św. Janów zawieszony jest największy średniowieczny dzwon „Tuba Dei” (Trąba Boża) oraz ważąca 260 kg, współczesna sygnaturka o nazwie „Tubula Dei” (Trąbka Boża). Południową ścianę wieży zdobi tarcza średniowiecznego zegara flisaczego o jednej tylko wskazówce, zwanego „Digitus Dei” ( Palec Boży).

Korpus katedry świętojańskiej przykrywają trzy ceramiczne dachy dwuspadowe, osobne nad każdą nawą. Na dachu nawy południowej z daleka widoczny jest znak krzyża, ułożony z dachówek w innym kolorze. Prezbiterium przykryte jest również dachem dwuspadowym, natomiast aneksy przywieżowe, kruchty, kaplice i zakrystię przykrywają dachy pulpitowe. Wieża kościelna przykryta jest ceramicznym, kalenicowym dachem czterospadowym.

Katedra toruńska zachwyca swym jasnym, przestronnym wnętrzem, wysokimi, smukłymi filarami międzynawowymi i wysoko zawieszonymi sklepieniami gwiaździstymi. Wysokość naw to ok. 27 m wysokości (ok. 10 pięter współczesnego budownictwa mieszkaniowego). Duże okna dobrze oświetlają prezbiterium, nawy, a także kaplice. Część okien wypełniona jest pięknymi witrażami. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium posiada jeszcze część XIV-wiecznych szkieł gotyckich – w maswerku i element w dolnej części okna.

Najstarszą częścią katedry jest prezbiterium, pochodzące z początku XIV wieku. Na wschodniej ścianie prezbiterium, po obu stronach wielkiego okna znajdują się dwa duże malowidła ścienne, przedstawiające patronów kościoła – po lewej św. Jana Chrzciciela, po prawej św. Jana Ewangelistę. Malowidła te pochodzą z połowy XIV wieku. Z tego okresu są również medaliony namalowane na dwóch przęsłach sklepienia prezbiterium. Północną ścianę, nad wejściem do zakrystii, dekoruje gotycka polichromia z ok. 1380 roku, przedstawiająca scenę Ukrzyżowania, połączoną z Drzewem Jessego, sceną Sądu Ostatecznego i scenami piekielnymi.
W ołtarzu głównym znajduje się gotycki tryptyk św. Wolfganga, wykonany w toruńskiej pracowni w 1506 roku, ufundowany przez kanonika katedralnego z Chełmży – Kaspra Welkera. Środkową szafę tryptyku wypełniają figury św. Wolfganga i apostołów św. Bartłomieja i św. Jakuba Starszego po bokach. Malowane, zamknięte skrzydła ołtarza przedstawiają Święte Dziewice: Małgorzatę, Dorotę, Apolonię i Agnieszkę. Po otwarciu szafy ołtarzowej, na skrzydłach widnieją malowane postacie Ojców Kościoła: św. Grzegorza, św. Ambrożego, św. Hieronima i św. Augustyna, którym przyporządkowane zostały symbole Ewangelistów. Powyżej tryptyku umieszczony jest krucyfiks z II połowy XIV wieku, pochodzący pierwotnie z belki tęczowej.
We wschodniej ścianie prezbiterium znajdują się dwie szafy ścienne, służące do przechowywania ksiąg i paramentów, zamykane kutymi kratami z 1384 roku.
Cennym zabytkiem jest także płyta nagrobna burmistrza toruńskiego Jana von Soet i jego małżonki Małgorzaty, pochodząca z II połowy XIV wieku, umieszczona na południowej ścianie prezbiterium. Płyta ta, odlana z brązu i rytowana, została wykonana w Burgii i przetransportowana do Torunia.
W prezbiterium, na konsolach przyściennych umieszczone są również figury patronów świątyni – późnogotycka św. Jana Chrzciciela oraz św. Jana Ewangelisty z I połowy XVIII wieku. Bliżej nawy kolejna para figur – Chrystus przy kolumnie z II połowy XVIII wieku oraz Chrystus Zmartwychwstały z 1497 roku.

Nawy są równie bogato wyposażone. Ołtarze boczne w większości umieszczone są przy filarach międzynawowych. Przy filarach południowych znajduje się: ołtarz Anioła Stróża z początku XVIII wieku, barokowy ołtarz św. Anny z ok. 1700 roku z gotycko-renesansową rzeźbą św. Anny Samotrzać, a także późnobarokowy ołtarz św. Marii Magdaleny z gotyckim, kamiennym, polichromowanym reliefem z ok. 1415 roku.
Przy filarach północnych umieszczone są: ołtarz Świętego Krzyża z 1739 roku z gotyckim krucyfiksem relikwiarzowym z ok. 1380 roku, wczesnobarokowy ołtarz z obrazem Zdjęcie z Krzyża z połowy XVII wieku, a także współczesny ołtarz św. Jana Pawła II, ustawiony w katedrze po remoncie świątyni na początku XXI wieku.
Nawę południową od wschodu zamyka wczesnobarokowy ołtarz św. Franciszka Ksawerego z 1680 roku, z rzeźbami i ornamentyką nawiązującą do misyjnej działalności Świętego w krajach egzotycznych.
W nawie północnej, przy tęczy umieszczony jest barokowy ołtarz z przełomu XVII i XVIII wieku z obrazem Niepokalanej w srebrnej sukience.
Obok ołtarza stoi konsola z popiersiem Mojżesza w krzewie gorejącym, wspierająca dawniej figurę Pięknej Madonny. Obie rzeźby powstały ok. 1400 roku w toruńskim warsztacie. Oryginalną figurę Pięknej Madonny w 1944 roku wywieźli Niemcy. W 1957 roku zastąpiła ją kopia wykonana przez Tadeusza Marciniaka.
Na wschodniej ścianie nawy północnej znajdują się 15-głosowe organy boczne z barokowym prospektem, wykonane w 1688 roku przez organmistrza Mateusza Brandta. Za tymi organami widoczny jest polichromowany wątek kamienny ze sceną koronacji NMP, pochodzący z początku XIV wieku. Poniżej organów znajduje się XV-wieczne malowidło ścienne przedstawiające scenę Ukrzyżowania Chrystusa. Na tej ścianie można też dostrzec pierwotną wysokość halowej świątyni z początku XIV wieku.

Kaplice kościoła również kryją wiele zabytkowych dzieł sztuki, a także są miejscami pamięci.
Zachodnia kaplica w południowym rzędzie, to kaplica poświęcona Mikołajowi Kopernikowi. Znajduje się tu ołtarz manierystyczny z ok. 1625 roku z późnogotyckim reliefem przedstawiającym Zaśnięcie NMP z początku XVI wieku. W tej kaplicy ustawiony jest najstarszy zabytek kościoła – wczesnogotycka chrzcielnica z przełomu XIII i XIV wieku, przy której w 1473 roku został ochrzczony Mikołaj Kopernik. Gotycką chrzcielnicę przykrywa późnobarokowa pokrywa z lat 1720 – 1730, zwieńczona rzeźbioną sceną Chrztu Chrystusa w Jordanie. W kaplicy tej umieszczone jest także epitafium oraz późnobarokowe popiersie Mikołaja Kopernika z 1766 roku, wykonane przez Wojciecha Rojowskiego. Kolejnym polskim akcentem w tej kaplicy jest portret króla Jana Olbrachta, którego serce wmurowane zostało w ścianę międzyokienną tej kaplicy. Na ścianie kaplicy znajduje się również tablica ufundowana w 1724 roku ku czci dwóch biskupów warmińskich pochodzących z Torunia, a mianowicie Jana III Abeziera, zm. w 1424 roku oraz Łukasza Watzenrode (wuja Mikołaja Kopernika), zm. w 1512 roku.
Obok kaplicy kopernikowskiej usytuowana jest kaplica Matki Bożej Nieustającej Pomocy z rokokowym ołtarzem z 1770 roku, w którym mieści się kopia ikony Matki Bożej wykonana w 1962 roku przez Józefa Fliha.
Kolejną kaplicą jest kaplica św. Stanisława Kostki z późnobarokowym ołtarzem z 1719 roku, w którym znajduje się obraz „Adoracja Matki Bożej z Dzieciątkiem przez Stanisława Kostkę” pędzla Bartłomieja Strobla z 1634 roku.
Kolejna kaplica to kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa z późnobarokowym ołtarzem z ok. 1720 – 1730 roku, z nowszą figurą Chrystusa. Kaplicę dekoruje także piękna, neogotycka boazeria.

Kaplica wschodnia w północnym rzędzie to kaplica Bożego Ciała z rokokowym ołtarzem z 1753 roku, w którym umieszczony jest obraz „Ostatnia Wieczerza” z ok. 1720 roku. W boazerii znajdują się obrazy o tematyce eucharystycznej.
Obok mieści się kaplica św. Ignacego Loyoli – założyciela zakonu jezuitów, z późnobarokowym ołtarzem, w którym umieszczono obraz Świętego z II ćwierci XVIII wieku.
Kolejna kaplica bractwa tragarzy zbożowych poświęcona jest św. Józefowi. W kaplicy tej mieści się rokokowy ołtarz z 1770 roku z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem. Na ścianie zachowało się malowidło ścienne z ok. 1400 roku, przedstawiające św. Zygmunta. Ścianę północną kaplicy zdobią XVII-wieczne obrazy przedstawiające Ojców Kościoła.
Kaplica pod patronatem bractwa szyperskiego poświęcona jest św. Barbarze. Znajduje się tutaj późnobarokowy ołtarz św. Barbary z początku XVIII wieku. Na konsoli między oknami ustawiono figurę Chrystusa Ecce Homo (Oto Człowiek). Ściany kaplicy zdobią obrazy z XVII i XVIII wieku przedstawiające sceny biblijne z łodziami w tle.

Cennym zabytkiem Świętojańskiej katedry są również dwa późnogotyckie żyrandole Maryjne zawieszone w nawie głównej, zdobione figurką Matki Bożej z Dzieciątkiem. Żyrandole te ufundował burmistrz Torunia Jan Gretcz, a wykonał w 1580 roku toruński ludwisarz Andrzej Kugelhan.
Z prawej strony przy łuku tęczowym usytuowana jest rokokowa ambona z 1760 roku, pochodząca z nieistniejącego już kościoła o.o. dominikanów.
Ponadto świątynię zdobią liczne epitafia i portrety trumienne z XVI – XVIII wieku Są to wysokiej klasy dzieła sztuki sepulkralnej.

Nad głównym wejściem do kościoła umieszczony jest chór muzyczny z 40-głosowymi organami wielkimi, z neogotyckim prospektem organowym. Organy te wykonane zostały w 1878 roku w Królewcu przez organmistrza Maxa Terletzkiego.
Od 1985 roku w sezonach letnich odbywają się „Świętojańskie Koncerty Organowe” z repertuarem muzyki dawnej.

Toruńska katedra św. św. Janów udostępniona jest do zwiedzania od 1 kwietnia do 31 października, za opłatą „co łaska”. W dni powszednie można ją zwiedzać w godz. 9.00 – 16.30, natomiast w niedziele i święta w godz. 14.00 – 16.30. Również wieża z punktem widokowym i dzwonem „Tuba Dei” udostępniona jest do zwiedzania w tych samych godzinach. Wejście na wieżę jest płatne. W dni powszednie o godz. 13.30 w pomieszczeniach wieży odbywa się pokaz filmu w formacie 3D o dziejach katedry i Torunia.