Zamek w Baranowie Sandomierskim

Opis

Włości baranowskie w średniowieczu były własnością rodu Baranowskich herbu Grzymała. Prawdopodobnie już u schyłku XIII wieku, na miejscu dzisiejszej rezydencji stał niewielki, drewniany dwór obronny, który spłonął w 1375 roku, podczas najazdu wojsk księcia litewskiego Kiejstuta.
Kolejną budowlą, wzniesioną przez Baranowskich na wyniesionej kępie pośród terenów zalewowych Wisły, była murowana rezydencja obronno-mieszkalna w kształcie czworobocznej wieży. Prawdopodobnie podczas prac archeologicznych odsłonięto relikty właśnie tej budowli pod dziedzińcem dzisiejszego zamku. Baranowscy rezydowali w Baranowie do schyłku XV wieku.

Pod koniec XV wieku dobra baranowskie przeszły w ręce Kurozwęckich herbu Poraj, a następnie Tarnowskich herbu Leliwa. Ok. połowy XVI wieku Stanisław Tarnowski sprzedał włości baranowskie wojewodzie poznańskiemu Stanisławowi Górce herbu Łodzia, od którego w 1569 roku zakupił je starosta radziejowski - Rafał V Leszczyński herbu Wieniawa.

Rafał Leszczyński nakazał rozebrać XIV-wieczną wieżę mieszkalno-obronną i wybudować wygodny dwór obronny. Powstał renesansowy dwór na planie wydłużonego prostokąta z sienią pośrodku gospodarczego przyziemia i reprezentacyjnym piętrem. Budowlę tę wzbogacały narożne wieże alkierzowe – dwie przetrwały do naszych czasów. Dwór Rafała Leszczyńskiego zwrócony był frontem w kierunku wschodnim, w stronę miasteczka.

Nowa siedziba okazała się niewystarczająca dla syna Rafała – Andrzeja Leszczyńskiego, wojewody brzeskokujawskiego. Tuż po 1591 roku podjął on decyzję o rozbudowie dworu w manierystyczną rezydencję zamkniętego czworoboku.
Zamek wzniesiono według projektu któregoś z uczniów Santi Gucciego. Wówczas do dworu (dzisiejsze skrzydło zachodnie) dobudowano północne i wschodnie skrzydło mieszkalne, a od południa zamknięto całość ścianą parawanową z ryzalitem bramnym. Do wschodniego skrzydła dostawiono w narożach dwie cylindryczne wieże alkierzowe.
Dziedziniec wewnętrzny został podniesiony ok. 3 metry powyżej terenu otaczającego zamek, aby zabezpieczyć rezydencję przed wylewami Wisły. Dziedziniec od strony wschodniej, zachodniej i południowej został ozdobiony dwukondygnacyjnymi krużgankami, a ponad bramą umieszczono dwubiegowe, wachlarzowe schody paradne, prowadzące na krużganki piętra. Południowa ściana parawanowa wraz z ryzalitem bramnym, zostały zwieńczone renesansową attyką.

Od 1623 roku, w wyniku podziału rodzinnych dóbr, jedynym właścicielem Baranowa został syn Andrzeja – Rafał VII Leszczyński, wojewoda bełski. W obliczu zbliżających się wojen Rafał Leszczyński zadbał o umocnienie zamku. Zlecił zbudowanie zewnętrznego obwodu fortyfikacji bastionowych oraz otoczenie ich fosą zasilaną wodami pobliskiej Krzemienicy (dziś Babulówka).
Rafał Leszczyński dbał również o wystrój rezydencji. Ok. 1625 roku na zaproszenie Rafała przybył do Baranowa słynny sztukator Giovanni Battista Falconi, który ozdabiał stiukami rezydencję. Do dziś wspaniałe sztukaterie Falconiego zachowały się jedynie na piętrze północno-wschodniej baszty.

Ostatnim właścicielem zamku z rodu Leszczyńskich był Rafał X, którego syn Stanisław został królem Polski, a wnuczka Maria – królową Francji.
W 1677 roku Rafał X sprzedał dobra baranowskie księciu Dymitrowi Jerzemu Wiśniowieckiemu herbu Korybut, hetmanowi wielkiemu koronnemu. Wdowa po Wiśniowieckim - Teofila Ludwika w 1683 roku wyszła za mąż za księcia Józefa Karola Lubomirskiego herbu Drużyna (Szreniawa bez Krzyża), wnosząc mu Baranów w posagu.
Książę Lubomirski, przyszły marszałek wielki koronny, poddał rezydencję barokizacji. Zadanie to powierzył swemu nadwornemu architektowi – Tylmanowi z Gameren. W latach 90. XVII wieku Tylman dobudował do zachodniej elewacji zamku, między dwoma basztami, galerię wspartą na arkadach. Wnętrze galerii obrazów otrzymało bogatą dekorację stiukową. Prace Tylmana objęły również przebudowę wnętrz, które ozdobiono nowymi kominkami i portalami.
W 1720 roku panem na zamku w Baranowie został książę Paweł Sanguszko herbu Pogoń Litewska, marszałek wielki litewski, ożeniony z córką Lubomirskiego Marianną.
Kolejnym właścicielem Baranowa był Jan Małachowski herbu Nałęcz – kanclerz wielki koronny, a po nim Józef hrabia Potocki herbu Pilawa – krajczy wielki koronny.
Córka Potockiego - Maria Anna w 1793 roku wyszła za mąż za Jana hrabiego Krasickiego herbu Rogala i odtąd Krasiccy władali Baranowem. Podobno pod koniec XVII wieku w zamku baranowskim bywał biskup Ignacy Krasicki, a rodzina przechowywała w zamkowych zbiorach pamiątki po wielkim poecie, Prymasie Polski i Litwy. Ok. połowy XIX wieku Krasiccy zlikwidowali bastionowe umocnienia obronne, rozebrano wówczas mury, zniwelowano wały i zasypano fosę.
We wrześniu 1849 roku na zamku wybuchł pożar. Który strawił bogate zbiory zamkowe, bibliotekę, sprzęty, a także dachy i stropy nad pomieszczeniami piętra. Pomimo podjętej odbudowy, z braku wystarczających funduszy, nie udało się przywrócić dawnej świetności. Uszkodzone budynki przedzamcza rozebrano, a fosę wypełniono gruzem z rozbiórki tych zabudowań.
W 1867 roku Krasiccy wystawili dobra baranowskie na licytację.

Zakupił je Feliks Dolański herbu Korab, z pobliskiego Grębowa, który niebawem rozpoczął odbudowę i renowację zamku. Odbudowę dokończył jego syn Stanisław, lecz już o znacznie skromniejszym wystroju, niż niegdyś. W 1884 roku przeprowadził również prace melioracyjne wokół zamku i uregulował koryto Krzemienicy, którą odtąd nazywano Babulówką. Zlecił również usypanie wałów przeciwpowodziowych. W ten sposób osuszono teren wokół zamku i założono tam park.
Kolejny pożar w 1898 roku strawił dużą część zamku. Dolański zabezpieczył uszkodzone elementy zamku, a w latach 1900 – 1907 odbudował rezydencję według projektu krakowskiego architekta - Tadeusza Stryjeńskiego. Stryjeński zrekonstruował część dawnych dekoracji, a także wprowadził pewne zmiany w przeznaczeniu pomieszczeń. M.in. na parterze, obok południowo-zachodniej baszty założył kaplicę zamkową. Urządził tu secesyjną kaplicę z obrazem „ Matka Boska Niepokalana” Jacka Malczewskiego, umieszczonym w ołtarzu. Okna kaplicy ozdobiły witraże według projektu Józefa Mehoffera.

Ostatni właściciel zamku, Roman Dolański, w 1940 roku został zmuszony przez Niemców do opuszczenia swojej posiadłości. Z końcem II wojny światowej żołnierze radzieccy doszczętnie zniszczyli wnętrza zamkowe i ich wyposażenie. Dalsze dewastacje spowodowało niewłaściwe użytkowanie obiektu w latach powojennych.
W 1945 roku rezydencja baranowska przeszła na własność Skarbu Państwa. W części pomieszczeń ulokowano szkołę rolniczą, a pozostałe użytkowano jako magazyny płodów rolnych.

Dopiero w 1958 roku, kiedy w pobliżu odkryto złoża siarki i rozpoczęto budowę Zagłębia Siarkowego, podjęto decyzję o restauracji zamku z przeznaczeniem na cele administracyjne i kulturalne. Odbudowa i renowacja zamku trwała do 1965 roku pod okiem prof. Alfreda Majewskiego. Po zakończeniu prac, w zamku otwarto Muzeum Wnętrz i Historii Zamku, a w pomieszczeniach pod dziedzińcem zamkowym otwarto ekspozycję geologiczno-siarkową.
W 1968 roku zamek baranowski przekazano Kombinatowi „Siarkopol” w Tarnobrzegu. Od 1997 roku właścicielem rezydencji i parku jest Agencja Rozwoju Przemysłu SA w Warszawie.
W 2013 roku usunięto z zamku Muzeum Zagłębia Siarkowego, które przeniesiono do Tarnobrzega, a w podziemiach powstała Zbrojownia Rycerska.

Dziś zamek w Baranowie Sandomierskim jest jedną z najpiękniejszych renesansowych siedzib magnackich w Polsce. Po dawnych bastionowych umocnieniach obronnych nie ma już śladu. Rezydencja otoczona jest malowniczym, 14-hektarowym parkiem krajobrazowym.
Rezydencja jest budowlą trzykondygnacyjną, z czego jedną kondygnację stanowią piwnice. Zamek wzniesiono na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Zewnętrzne naroża flankowane są czterema cylindrycznymi basztami alkierzowymi, nakrytymi miedzianymi, dzwonowatymi hełmami z latarnią i zwieńczonymi iglicami. Elewacje zamku są otynkowane, z wyjątkiem najniższej kondygnacji.

W centralnym miejscu frontowej, południowej elewacji znajduje się ryzalitowo wysunięta, czworoboczna wieża bramna. W jej przyziemiu mieści się główna brama wejściowa z boniowanym portalem z czerwonego piaskowca. Nad portalem znajduje się zegar słoneczny, dekorowany herbem Leszczyńskich – Wieniawa. Południowa elewacja zamku zwieńczona jest mocno rozczłonkowaną attyką, przechodzącą po bokach w dekoracyjne, renesansowe szczyty osłaniające dwuspadowe dachy zachodniego i wschodniego skrzydła rezydencji.
Elewację zachodnią zdobią wysokie, otwarte arkady, wzniesione między narożnymi basztami, które wspierają galerię obrazów, dobudowaną w XVII wieku przez Tylmana z Gameren.
Po północnej stronie budowli, od strony ogrodu, znajduje się duży taras opasany murkiem. Elewację północną zdobią renesansowe szczyty skrzydła zachodniego i wschodniego, dekorowane pilastrami, gzymsami, płycinami i sterczynami.
Elewacje zamku dekorowane są delikatnym, barwnym fryzem geometrycznym, a nadproża okien zdobi herb Wieniawa.
Od wschodu i zachodu usytuowane są niewielkie, geometryczne ogrody francuskie, ogrodzone murkami.

Zamek posiada trzy skrzydła mieszkalne: wschodnie, zachodnie i północne. Od południa (od frontu) zamknięty jest ścianą parawanową, tworząc prostokątny dziedziniec wewnętrzny. Na dziedziniec ten można się dostać przez portal główny z kutymi wrotami, zwieńczonymi kutą dekoracją wici roślinnej, wchodząc dalej po kilkunastu stopniach. Dziedziniec zamkowy został bowiem podniesiony o ok. 3 metry w stosunku do otaczającego terenu.
Po wejściu na dziedziniec widać najpierw gładką elewację skrzydła północnego z portalem z czerwonego piaskowca na osi i oknami w kamiennych obramieniach, dekorowanych herbem Wieniawa.
Dopiero kiedy się obrócimy, widać całe bogactwo dekoracji. Dziedziniec od wschodu, zachodu i od strony południowej ściany parawanowej otaczają dwukondygnacyjne, arkadowe krużganki. Kolumny krużganków parteru o jońskich głowicach, wsparte są na cokołach dekorowanych maszkaronami.
Istotną dekoracją dziedzińca są dwubiegowe, wachlarzowe schody paradne, prowadzące na krużganki piętra. Schody te umieszczone są na osi południowych krużganków, nad wejściem głównym i po jego bokach. Schody i krużganki piętra zabezpieczone są tralkową balustradą. Pola pomiędzy łukami arkad zdobią rozety.
Krużganki i schody paradne posiadają sklepienia krzyżowe, dekorowane polichromią o motywach heraldycznych i geometrycznych. Sklepienia krzyżowe piętra przechodzą w przęsło sklepione gwiazdą, w centralnym miejscu, między wnęką wieży bramnej i zejściem na schody. Krużganki parteru również sklepione krzyżowo nie posiadają dekoracji malarskiej.
Południowe krużganki przykrywa dach pulpitowy, a schody osłaniają wachlarzowe daszki pulpitowe kryte miedzią. Daszki te zwieńczone zostały dodatkowym daszkiem o profilu dzwonowatym, z iglicą.
Półokrągło zamknięty portal główny z białego kamienia nawiązuje do łuków arkad krużganków. Pozostałe , prostokątne, profilowane portale parteru wykonane są z czerwonego piaskowca. Do pomieszczeń piętra prowadzą portale z białego kamienia pińczowskiego, z bogato zdobionymi nadprożami, dekorowanymi herbem Wieniawa i głowami smoków po bokach.
Łuki arkad krużganków zdobi barwny fryz geometryczny, podobny do fryzów obiegających cały dziedziniec ponad arkadami parteru i piętra.

Obecnie w baranowskim zamku mieści się hotel, restauracja, a także muzeum wnętrz.
Do zwiedzania z przewodnikiem udostępnionych jest kilka sal na piętrze i secesyjna kaplica na parterze.
Największa sala zamkowa, zwana Salą Portretową, znajduje się na piętrze skrzydła zachodniego. Dawniej była to reprezentacyjna Sala Rycerska. Tu odbywały się bale, a także obrady arystokracji. Dziś mieści się tu stała ekspozycja portretów dawnych właścicieli i członków ich rodzin. Są tu również portrety polskich królów, a także francuskiej królowej. Obecnie Sala Portretowa używana bywa jako sala bankietowa lub konferencyjna.
Z Sali Portretowej można przejść do Galerii Tylmanowskiej, bogato zdobionej barokową dekoracją stiukową. W stiukowych ramach umieszczone są pejzaże miast włoskich, a między oknami – obrazy kwiatów. Sztukaterie zdobią również ściany, wnęki okienne i portale.
We wschodnim skrzydle można obejrzeć komnaty piętra. Są to: Pokój Malinowy, Pokój Zielony i Pokój Klubowy. Komnaty te połączone są bogato zdobionymi, manierystycznymi portalami, podobnymi do portali wiodących z krużganków piętra do pokoi. Obecnie urządzone są w formie salonów wypoczynkowych z XVIII, XIX, i XX wieku. Na ścianach tych salonów są eksponowane m.in. kopie obrazów Rubensa, Tycjana i van Dycka.
W baszcie północno-wschodniej zachowało się jedyne w zamku sklepienie dekorowane barokowymi stiukami, wykonanymi przez Falconiego w I połowie XVII wieku.
Baszta południowo-wschodnia poświęcona została prof. Alfredowi Majewskiemu, który czuwał nad powojenną odbudową i restauracją zamku.

Na parterze, w południowo-zachodnim narożniku zamku znajduje się secesyjna kaplica zamkowa. Z dawnego wystroju zachowały się kolumny, wspierające malowany, drewniany strop. Prezbiterium kaplicy znajduje się w południowo-zachodniej baszcie, przykrytej krzyżowym sklepieniem, polichromowanym w symbole znaków zodiaku. W drewnianym ołtarzu mieści się tryptyk Jacka Malczewskiego z Matką Bożą Niepokalanie Poczętą, św. Jackiem oraz św. Tobiaszem z Aniołem. Okna kaplicy zdobią witraże wykonane według projektów Józefa Mehoffera.

W części podziemnej zamku znajduje się Zbrojownia Rycerska.
Muzeum organizuje wiele tematycznych wystaw czasowych, związanych z historią zamku, Sandomierszczyzny, czy Podkarpacia.
Muzeum czynne jest codziennie oprócz poniedziałków: od maja do września w godz. 9.00 – 18.00, w kwietniu i październiku w godz. 9.00 – 17.00, od listopada do marca w godz. 9.00 – 16.00.
Zwiedzanie wnętrz zamkowych odbywa się co godzinę, wyłącznie z przewodnikiem.
Warto również pospacerować po rozległym parku, zwłaszcza wiosną, kiedy kwitną magnolie i drzewa tulipanowców.