Kalisz - kościół poreformacki

Kalisz      0 Opinie

Opis

Reformaci – jedna z frakcji zakonu franciszkanów obserwantów, powstała w 1532 roku. Nie był to zakon mile widziany w Polsce. Dopiero na początku XVII wieku Zygmunt III Waza wyjednał przez stolicę apostolską możliwość zakładania klasztorów reformackich w Polsce.

W 1628 roku Marcin Wierusz Kowalski – łowczy wieluński, zakupił ziemię poza murami Kalisza, z przeznaczeniem na klasztor reformatów. Fundator położył również fundamenty pod przyszły klasztor. Mnisi przybyli do Kalisza w 1631 roku i zbudowali skromne, drewniane zabudowania klasztorne. Anna Sulmowska dodała niewielki kawałek gruntu, na którym wystawiła drewniany kościółek. W 1632 roku kościółek ten został konsekrowany przez biskupa Jana Baltazara Liesch von Hornau, sufragana wrocławskiego, pw. św. Józefa Oblubieńca.
Pojawienie się nowego klasztoru w Kaliszu wzbudziło niechęć, a nawet agresję innych zgromadzeń zakonnych. Szczególną niechęć do reformatów żywili bernardyni oraz kanonicy laterańscy. Chodziło oczywiście o możliwość przejęcia części dochodów od wiernych i dobrodziejów.
Mieszkańcy Kalisza, podburzani przez bernardynów, włączyli się w konflikt, wtargnęli na teren klasztoru i zniszczyli zabudowania klasztorne. Reformaci z trudem odbudowali skromną, drewnianą chatkę. Kolejnych zniszczeń dokonali Szwedzi podczas „potopu szwedzkiego”.
Nie ustawały jednak szykany ze strony władz miasta i innych zgromadzeń zakonnych. Dopiero w 1658 roku król Jan Kazimierz stanął w obronie reformatów kaliskich. Wydał on rozporządzenie, nakładające kary za przeszkadzanie w odbudowie budynków klasztornych.

Reformaci rozpoczęli odbudowę od wzniesienia nowej, murowanej świątyni. Budowa rozpoczęła się w 1665 roku, a zakończyła w 1673 roku. Wtedy też świątynia została konsekrowana przez biskupa Jana Buzeńskiego, sufragana gnieźnieńskiego, pw. św. Józefa i św. Piotra z Alkantary.
Powstał wówczas bezwieżowy, jednonawowy kościół barokowy, o nieco niższym i węższym prezbiterium, skierowanym na południe.
Murowane, piętrowe zabudowania klasztorne wokół wirydarza zbudowano dopiero w 1706 roku, przy zachodniej ścianie świątyni. Za klasztorem założono ogród.
Całe założenie klasztorne wraz z ogrodem otoczono murem, którego budowa trwała 29 lat, z powodu braku funduszy.
W I połowie XVIII wieku na cmentarzu przykościelnym wzniesiono kapliczkę św. Jana Nepomucena, na planie trójkąta ze ściętymi narożami i wklęsłymi bokami. Kapliczka ta służy do dziś jako kaplica przedpogrzebowa.

W latach 1728 – 1731, przy wschodniej ścianie kościoła wzniesiono Kaplicę Żołnierską ku czci Matki Bożej Rycerskiej. Kaplicę tę ufundował Piotr Sokolnicki – chorąży poznański, pułkownik wojsk husarskich. Projekt wykonał architekt zakonny Mateusz Osiecki. On też nadzorował budowę obiektu. Wejście do kaplicy umieszczono wewnątrz kościoła. Kaplicę od nawy odgrodzono piękną, kutą kratą żelazną, dekorowaną elementami wojskowymi.
W 1736 roku Piotr Sokolnicki podarował reformatom niewielki obrazek Matki Bożej, namalowany na blasze. Była to pamiątka rodowa, którą Sokolnicki podobno nosił na piersiach i która wiele razy chroniła go od kul. Obrazek ten w uroczystej procesji wprowadzono do świątyni i umieszczono w ołtarzu głównym Kaplicy Żołnierskiej. W krypcie pod Kaplicą Żołnierską Piotr Sokolnicki został pochowany.

Świątynia w latach 1758 – 1759 otrzymała jednorodne w stylu, rokokowe wyposażenie, rzeźbione w naturalnym drewnie, wykonane przez warsztat snycerski Józefa Eglauera.
Przed kościołem funkcjonował przykościelny cmentarz grzebalny. W 1797 roku został zlikwidowany, a szczątki ludzkie zebrane ze wszystkich ekshumowanych grobów pochowano powtórnie we wspólnym grobie, przy ścianie Kaplicy Żołnierskiej. W 1846 roku z podziemi kościoła również usunięto wszystkie trumny, a szczątki pochowano ponownie we wspólnej mogile, gdzie ustawiono metalowy krzyż i umieszczono napis:
„Tu w objęciach matki ziemi spoczywają kości ludzi, które kiedyś razem z twemi, Anioł Boży ze snu zbudzi”.

W 1864 roku zakon reformatów został zlikwidowany przez władze carskie, za wspieranie powstańców styczniowych. Do kaliskiego klasztoru zwieziono wówczas 54 zakonników reformackich z innych zlikwidowanych klasztorów. Był to rodzaj obozu, gdzie reformaci byli traktowani niemal jak więźniowie. Kościół w tym czasie funkcjonował nadal.

Rok 1914 był dla całego miasta tragiczny. Sierpniowy ostrzał artyleryjski miasta, rabunek i podpalenia nie ominęły również kościoła i zabudowań klasztornych, które zostały poważnie uszkodzone.
Po zakończeniu I wojny światowej, odbudowany w latach 1919 – 1921 zespół klasztorny został przekazany siostrom Najświętszej Rodziny z Nazaretu. 15 sierpnia odnowioną świątynię konsekrował kardynał Achille Ratti, ówczesny nuncjusz apostolski w Polsce, późniejszy papież Pius XI.
Na terenie ogrodu klasztornego siostry nazaretanki zbudowały gimnazjum, w którym do 1939 roku nauczano dziewczęta.

W czasie II wojny światowej kościół był czynny do października 1941 roku. We wrześniu 1942 roku zakonnice wywieziono do obozu pracy, świątynię zamieniono na magazyn, a w klasztorze hitlerowcy urządzili Gaukinderheim, czyli obóz, gdzie poddawano germanizacji polskie dzieci. Były to sieroty lub dzieci wyrwane rodzinom siłą, z przeznaczeniem dla rodzin niemieckich w Rzeszy. Do stycznia 1945 roku przez ten obóz przewinęło się ok. 2,5 tysiąca młodych Polaków.
W 1979 roku miejsce to upamiętniono, umieszczając na murze klasztornym tablicę z płaskorzeźbą autorstwa rzeźbiarza Andrzeja Oźminy.

W 1981 roku przy kościele sióstr nazaretanek pw. św. Józefa i św. Piotra z Alkantary erygowano nową parafię pw. Świętej Rodziny.

Kościół poreformacki, usytuowany przy jednej z głównych ulic miasta, wtulony w wysokie drzewa, sprawia wrażenie cichej, niewielkiej świątyni. Jest to jednonawowy kościół z nieco niższym i węższym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium, skierowanym w stronę południową. Cały budynek opięty jest uskokowymi szkarpami, między którymi znajdują się duże, półokrągło zamknięte okna.
Północna fasada rozczłonkowana jest zdwojonymi pilastrami, wspierającymi wydatny gzyms. Na osi fasady usytuowany jest barokowy portal, powyżej którego mieści się okno o miękkich liniach wykroju, z bogato dekorowanym obramieniem. Między bocznymi pilastrami znajdują się dwie nisze z obramieniami, w których ustawiono figury świętych – z lewej figurę św. Piotra z Alkantary, a z prawej św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem Jezus. Figury te w 1715 roku sprowadzono z Końskich (obecnie woj. świętokrzyskie). Ponad wydatnym gzymsem pierwszej kondygnacji fasady mieści się mur attykowy, zdobiony dekoracją geometryczną wyrobioną w tynku. Powyżej drugiego gzymsu, fasadę wieńczy półokrągły szczyt ze spływami wolutowymi po bokach.
Świątynię przykrywa dwukalenicowy dach dwuspadowy, nad prezbiterium dwuspadowy przechodzący w trójpołaciowy nad absydą. Nad kalenicą nawy dominuje ośmioboczna, smukła wieżyczka sygnaturki, zwieńczona miedzianym hełmem z latarnią.
Przy wschodniej ścianie kościoła, usytuowana jest Kaplica Żołnierska, wzniesiona na planie czworoboku, przykryta trójspadowym dachem krytym blachą. Od strony ulicy Śródmiejskiej znajduje się ściana szczytowa kaplicy z bogatą dekoracją. Między zdwojonymi pilastrami mieści się tablica z napisem „Kaplica Żołnierska” oraz tablica poświęcona bohaterom powstania wielkopolskiego. Ponad gzymsem, ściana zwieńczona jest barokowym szczytem z wolutami po bokach. W tympanonie, w owalnym obramieniu umieszczono kopię obrazu Świętej Rodziny z ołtarza głównego, namalowaną na blasze w 1874 roku przez Augusta Bertelmanna. Szczyt kaplicy wieńczą figury Najświętszej Marii Panny w otoczeniu św. Floriana, św. Jana Kapistrana, św. Jerzego i prawdopodobnie św. Marcina.

Na terenie kościelnym ustawiono barokową figurę Matki Bożej Bolesnej, która do 1939 roku stała na chodniku przy ulicy, w pobliżu Kaplicy Żołnierskiej.
Po lewej stronie świątyni, przy ścianie Kaplicy Żołnierskiej usytuowana została zbiorowa mogiła, w której ponownie zostały pochowane kości ekshumowane z cmentarza przykościelnego.
Przed wejściem do kościoła, bezpośrednio w chodniku położona jest nieregularna płyta kamienna z napisem: „HIC IACET PECCATOR 1706 : 24 JULY” (Tu leży grzesznik). Tak kazał się pochować Kazimierz Strobiszewski ze wsi Wtórek k. Ostrowa Wlkp.
W centralnym miejscu dziedzińca kościelnego stoi kaplica św. Jana Nepomucena z pierwszej połowy XVIII wieku, do dziś używana jako kaplica przedpogrzebowa.

Jasne wnętrze kościoła św. Józefa i św. Piotra z Alkantary przykrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, wsparte na belkowaniu dźwiganym przez zdwojone pilastry. Nad prezbiterium znajduje się sklepienie krzyżowe, natomiast Kaplica Żołnierska przykryta jest kopułą.
Wyposażenie świątyni, pochodzące z połowy XVIII wieku, zachwyca jednolitością stylu. Ołtarz główny, 5 ołtarzy bocznych, ambona, konfesjonały, ławki oraz balustrada oddzielająca prezbiterium od nawy, zostały wykonane w stylu rokoko. Elementy wyposażenia rzeźbione w naturalnym drewnie, utrzymane w ciemnej tonacji, tylko we fragmentach zostały pobrązowione.
W ołtarzu głównym do 1784 roku znajdował się tradycyjnie krzyż z figurą Ukrzyżowanego. 1 maja 1784 roku krucyfiks zastąpiono słynącym łaskami obrazem Świętej Rodziny. Dziś obraz ten zasłaniany jest zasuwą, na której umieszczona jest kopia cudownego obrazu, pochodząca z końca XIX wieku.
Na uwagę zasługuje również ołtarz boczny św. Paschalisa – patrona Kalisza. Obraz umieszczony w tym ołtarzu, namalowany przez Józefa Balukiewicza w 1888 roku, przedstawia św. Paschalisa de Baylon adorującego Złotą Monstrancję z Najświętszym Sakramentem. Święty unosi się nad panoramą Kalisza, widzianą od strony południowo-zachodniej, z kościołem reformatów na pierwszym planie. Obraz Balukiewicza jest dowolną repliką obrazu z 1715 roku, namalowanego przez reformatę Bonifacego Jatkowskiego, na którym św. Paschalis adoruje Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Pod uniesionym w chmurach św. Paschalisem Jatkowski umieścił panoramę miasta – jest to najstarszy zachowany wizerunek Kalisza. Obraz Jatkowskiego został przeniesiony do fary św. Mikołaja na przełomie XIX i XX wieku.
Bonifacy Jatkowski był autorem większości obrazów ołtarzowych w kaliskiej świątyni reformackiej.
Na ścianach bocznych, w miejscach, gdzie podczas konsekracji biskup namaścił ściany olejem, w 1750 roku umieszczono 12 pobrązowionych płaskorzeźb gipsowych, przedstawiających 12 apostołów.
Na uwagę zasługuje również epitafium z przełomu XVIII i XIX wieku, w formie ołtarzyka z kościotrupem namalowanym na otwieranych drzwiczkach, za którymi znajduje się spis osób pochowanych w podziemiach kościoła w latach 1686 – 1839. Do zajrzenia do wnętrza zachęca napis „Otwórz żywy do umarłych”.
Nad wejściem do kościoła, na muzycznej emporze wspartej na trzech arkadach, w XIX wieku umieszczono organy, których prospekt utrzymany jest w ciemnej tonacji naturalnego drewna.

Odmienny wystrój ma Kaplica Żołnierska, oddzielona od nawy kutą żelazną kratą. W kaplicy tej znajduje się ołtarz główny z kopią zaginionego podczas II wojny światowej, cudownego obrazka Matki Bożej, podarowanego reformatom przez Piotra Sokolnickiego. Poza ołtarzem Matki Bożej znajdują się tu dwa mniejsze ołtarzyki stiukowe św. Walentego i Chrystusa Ukrzyżowanego. Kopułę kaplicy zdobi polichromia przedstawiająca scenę wprowadzenia w procesji cudownego obrazu Matki Bożej do kościoła reformatów, a także sceny bitewne. Polichromię tę wykonał pod koniec XIX wieku kaliski malarz Józef Balukiewicz.

Tą piękną świątynią o burzliwej historii do dziś opiekuje się Zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, a od 1981 roku kościół jest świątynią parafialną parafii Świętej Rodziny.