Zamek joannitów w Łagowie

Opis

Miejsce niewątpliwie strategiczne, zwłaszcza na pograniczu Wielkopolski, Śląska, Brandenburgii i Pomorza.
W X wieku Łagów wraz z Ziemią Lubuską należał do Polski, później był we władaniu Śląska, a w połowie XIII wieku przeszedł w ręce margrabiów brandenburskich. W połowie XIV wieku Łagów stał się własnością zakonu joannitów, którego współczesna, oficjalna nazwa brzmi: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana z Jerozolimy, z Rodos i z Malty. Nazwa ta odzwierciedla historię zakonu.

Zakon rycerzy joannitów założony został w XI wielu w Jerozolimie, przy szpitalu św. Jana Chrzciciela, do opieki nad rannymi uczestnikami wypraw krzyżowych. Drugim celem rycerskiego zakonu była skuteczna obrona chrześcijan przed muzułmanami. Zakon był organizacją międzynarodową i zrzeszał chrześcijańskich rycerzy różnych narodowości. Od czasu przeniesienia głównej siedziby zakonu na śródziemnomorską wyspę Maltę, rycerzy zaczęto nazywać również kawalerami maltańskimi.

Panowanie joannitów w Łagowie rozpoczęło się w 1347 roku, kiedy to zadłużony margrabia brandenburski Ludwik Wittelsbach przekazał zakonowi w zastaw na trzy lata otwartą osadę Łagów. W 1350 roku umowa dzierżawy została zamieniona na akt własności z prawem budowy murowanej warowni. Własność joannitów poza Łagowem obejmowała także miasto Sulęcin i ok. 20 wsi.
Sztuczne wzniesienie o wysokości 10 m, usypane na przesmyku między jeziorami, było już wcześniej zamieszkałe, zanim osiedlili się tam joannici. Z powodu strategicznego położenia na pograniczu brandenbursko-wielkopolskim, był tam prawdopodobnie niewielki gród o znaczeniu militarnym.

Właśnie z powodu swego położenia, wzgórze to zostało wytypowane na siedzibę komandorii joannickiej. Organizatorem komandorii w Łagowie był Herman von Werberg.
Na wzniesieniu między dwoma jeziorami, w 1350 roku kawalerowie maltańscy rozpoczęli budowę murowanego zamku. Początkowo powstała budowla na planie czworoboku, z budynkiem mieszkalnym od zachodu. Zamek został otoczony kamiennym murem kurtynowym, a w południowo-wschodnim narożu stanęła 24-metrowa wieża na planie kwadratu o bokach 8,5 m, przechodząca na wysokości ok. 17 metrów w wieżę cylindryczną. Stromy podjazd do zamku prowadził od bramy umieszczonej we wschodnim murze kurtynowym. Wieża zamkowa, dzięki wysunięciu przed lico muru wschodniego o niemal 3 metry, stanowiła skuteczną osłonę bramy wjazdowej. Wewnątrz wieży mieścił się głęboki, 14-metowy loch więzienny, a wyżej pomieszczenie straży zamkowej. Schody umieszczone w grubości muru prowadziły do cylindrycznej części wieży, gdzie znajdowały się strzelnice i latryna. Ostatnią kondygnację wieży stanowiła osłonięta krenelażem platforma strzelecko-obserwacyjna.
Dwukondygnacyjny, zachodni budynek mieszkalny wymurowano z cegły. W części południowej parteru mieścił się podpiwniczony refektarz przykryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na dwóch filarach. Północną, niepodpiwniczoną część parteru zajmowała kaplica. Piętro przeznaczone było na pomieszczenia mieszkalne.
Pod koniec XIV wieku wzgórze opasano dodatkowo czworobokiem kamienno-ceglanych murów obronnych z półokrągłymi, małymi bastejami pośrodku północnego i zachodniego ciągu murów. Południowo-zachodni narożnik murów obronnych został szczególnie umocniony. Podwyższono tam mury do wysokości 9 metrów i wyposażono je w otwory strzelnicze oraz machikuły, czyli otwory w podłodze ganków strzelniczych, przez które można było lać np. gorącą wodę lub rozgrzaną smołę na głowy szturmujących zamek. Mur obronny pełnił jednocześnie funkcje muru oporowego dla sztucznie usypanego wzniesienia, na którym stanął zamek.
Trzecią linię obrony stanowiły mury miejskie z XV-wieczną Bramą Polską od południowego wschodu i XVI-wieczną Bramą Marchijską od strony południowo-zachodniej. Między bramami mieściły się zabudowania przedzamcza, usytuowane wzdłuż 120-metrowej drogi.

Zamek w Łagowie był wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany.
Na początku XVI wieku przed bramą wjazdową wzniesiono basztę bramną, a także nadbudowano wieżę zamkową o cztery metry, uzyskując wysokość 28 metrów.

W Brandenburgii na początku lat 30. XVI wieku wprowadzono protestantyzm jako religię obowiązującą, w związku z tym w 1538 roku, kiedy komandorem był Veit von Thümen, również łagowskie zgromadzenie joannitów przeszło na protestantyzm.

W II połowie XVI wieku zbudowano północne, dwukondygnacyjne skrzydło zamku, dostawiając je do północnej kurtyny. Skrzydło to mieściło po trzy sale na każdej kondygnacji.

Podczas wojny trzydziestoletniej wojska szwedzkie zajęły na pewien czas łagowską warownię, odpierając w 1640 roku szturmy Brandenburczyków. Było to jedyne w historii warowni oblężenie zamku. Wkrótce Łagów powrócił we władanie joannitów, a także pod protekcję Marchii Brandenburskiej.

Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej joannici odremontowali zamek, nadając mu cechy stylu barokowego. Najpierw wybito we wschodnim murze obronnym otwór i zbudowano tam nową bramę wjazdową, wzmocnioną metalową kratą. Od tej bramy poprowadzono nowy podjazd do zachodniego skrzydła. W następnej kolejności wzniesiono dwukondygnacyjne, południowe skrzydło zamku.

Znaczny rozwój Łagowa i zamku nastąpił w I połowie XVIII wieku, gdy komandorem był Christian Ludwig Hohenzollern. W 1712 roku wschodnie skrzydło zamku zamknęło czworobok dziedzińca wewnętrznego. Skrzydło to od strony dziedzińca dekorowały cztery dwukondygnacyjne arkady, wsparte na toskańskich filarach o jońskich głowicach.
W 1734 roku zbudowano krytą szyję wejściową, łączącą poprzez schodową sień główne wejście do zamku z basztą bramną i dziedzińcem wewnętrznym, usytuowanym 10 metrów wyżej.
Elewacje warowni przebudowano, stosując boniowane naroża, a także prostokątne, regularnie rozmieszczone okna z obramieniami uszatymi.
Christian Ludwig Hohenzollern u stóp zamku, nad jeziorem Trześniowskim założył również ogród zoologiczny dostępny dla publiczności.

Ostatnim komandorem Kawalerów Maltańskich w Łagowie był landgraf Fryderyk von Hessen-Philippsthal. Zakon joannitów w Prusach i Brandenburgii został skasowany edyktem królewskim w 1810 roku, a dobra zakonne stały się własnością państwa.
Później zamek przeszedł w ręce prywatne, a właściciele wielokrotnie się zmieniali. Ostatnimi niemieckimi właścicielami zamku łagowskiego była rodzina von Puckler.

Po II wojnie światowej Łagów znalazł się w granicach Polski, a opiekę nad zaniedbanym zamkiem objęło Stowarzyszenie Historyków Sztuki, które zorganizowało w warowni Dom Pracy Twórczej. W 1962 roku zamek przejęło Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego.
W latach 1966 – 1969 przeprowadzono remont warowni przez Pracownię Konserwacji Zabytków. Celem tego remontu było przekształcenie dawnego domu zakonnego w hotel.
Obecnie zamek jest własnością gminy Łagów, w którym prywatny dzierżawca prowadzi hotel z centrum konferencyjnym, restaurację oraz kawiarnię.

Zamek nie jest udostępniany do zwiedzania, ale w sezonie turystycznym można wejść na wieżę zamkową, z której rozpościera się panorama zapierająca dech w piersiach. Zarówno w kierunku północnym, jak i południowym można podziwiać przepiękne jeziora otoczone zalesionymi wzgórzami Łagowskiego Parku Krajobrazowego, a także urokliwe miasteczko Łagów u stóp zamkowego wzgórza.
Dostępna jest również restauracja, usytuowana na zadaszonym dziedzińcu zamkowym, którego ściany porasta dzikie wino, a promienie słoneczne załamują się na szklanym dachu.
Kawiarnia natomiast mieści się w zachodnim skrzydle warowni, w jedynej gotyckiej sali o krzyżowo-żebrowym sklepieniu. W sali tej dawniej znajdował się zakonny refektarz.
Podgrodzie zamku tworzy 120-metrowa, niewielka uliczka o zabytkowej zabudowie, z bramami miejskimi na obu końcach, usytuowana nad jeziorem Łagowskim, na południe od zamku. Uliczkę tę od wschodu zamyka XV-wieczna Brama Polska (Poznańska) z ostrołukowym przejazdem i XVI-wieczna Brama Marchijska ( Niemiecka) od zachodu, w przyziemiu murowana, wyżej szachulcowa.

Po zachodniej stronie warowni łagowskiej usytuowany jest współczesny amfiteatr, gdzie organizowane są liczne imprezy kulturalne. Na szczególną uwagę zasługuje Lubuskie Lato Filmowe, a także Festiwal Muzyki Kameralnej. W Łagowie obok zamku organizowany jest także Festiwal Kultury Rycerskiej i Szlacheckiej, turnieje rycerskie oraz łucznicze.

U stóp zamku, między murami warowni, a brzegiem jeziora Trześniowskiego znajduje się niewielki park z pomnikowymi drzewami, sadzonymi jeszcze przez kawalerów maltańskich. Szczególnie zachwyca rozłożysty buk o niemal poziomych konarach, którego korona ma kilkanaście metrów średnicy. Z tego przyzamkowego parku szlaki turystyczne prowadzą do Łagowskiego Parku Krajobrazowego, rozciągniętego nad przejrzystymi wodami jeziora Trześniowskiego i Łagowskiego.

A co się stało z joannitami? Zakon rycerski kawalerów maltańskich istnieje do dziś, a jego część katolicka liczy ok. 10 tysięcy członków, wśród których jest ok. 160 Polaków. Jest to zgromadzenie międzynarodowe, a obecna główna siedziba wielkiego mistrza Zakonu Maltańskiego znajduje się w Rzymie.