Malbork – ratusz staromiejski

Malbork      0 Opinie

Opis

Niejednokrotnie, na pytanie o ratusz staromiejski w Malborku, zdarzyło mi się usłyszeć: „Malbork? – Przecież tam jest tylko zamek krzyżacki”. Albo też: „Ratusz staromiejski w Malborku? – Tam rządzili Krzyżacy, a oni urzędowali na zamku”. Otóż, nie do końca jest to prawdą.
Rzeczywiście, Malbork był stolicą Zakonnego Państwa Krzyżackiego i Krzyżacy mieszkali na zamku. W Polsce swego czasu stolicą był Kraków i król mieszkał w zamku na Wawelu, skąd zarządzał Polską. Natomiast w mieście Krakowie był rynek z ratuszem, gdzie odbywały się posiedzenia Rady Miejskiej i urzędował burmistrz. Tak samo było w Malborku.
Poza tym Malbork w swej długiej historii do Krzyżaków należał przez niespełna 200 lat.
Już pod koniec lat 70. XIII wieku, na prawym brzegu Nogatu Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku w Malborku, który wówczas nazwano Marienburg (Gród Marii). Początkowo miał być tu zamek konwentowy i siedziba komtura. W 1280 roku do Malborka został przeniesiony z pobliskiego Zantyru konwent Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.
Na południe od zamku, w pobliżu rzeki rozwijała się również osada. Tam też w 1286 roku został lokowany Malbork, któremu nadano przywileje miejskie na prawie chełmińskim. Wtedy wytyczono działki dla osiedleńców oraz trzy ulice równoległe do rzeki i jedną do nich prostopadłą. Ulica prostopadła do Nogatu dochodziła do Bramy Garncarskiej, natomiast środkowa ulica równoległa do rzeki, biegła od murów zamkowych do Bramy Mariackiej. W połowie swej długości rozszerzała się, tworząc plac o szerokości ok. 30 m i długości ok. 300 m. Był to rynek Starego Miasta, gdzie przy wschodniej pierzei wzniesiono pierwszy ratusz.
W 1309 roku podjęto decyzję o przeniesieniu z Wenecji do Malborka siedziby wielkiego mistrza zakonu. Wówczas rozbudowano zamek, na miejscu przedzamcza zbudowano Zamek Średni z pałacem wielkich mistrzów, a przedzamcze zbudowano na północ od Zamku Średniego. Od tej pory Malbork stał się stolicą Zakonnego Państwa Krzyżackiego.

W latach 1365 – 1380 wzniesiono nowy, gotycki ratusz staromiejski. Stanął on w miejscu poprzedniego ratusza, przy wschodniej pierzei rynku, zwanej pierzeją Wysokich Podcieni. Zachodnią stronę rynku nazwano pierzeją Niskich Podcieni.
Dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek zbudowano z czerwonej cegły na planie prostokąta. Posiadał on pięcioosiową fasadę zachodnią. W dolnej kondygnacji, od strony rynku znajdowały się obszerne, otwarte podcienia o ostrołukowych arkadach. Ratusz przykryty był dwuspadowym dachem z dwoma szczytami schodkowymi, rozczłonkowanymi ostrołukowymi blendami i zwieńczonymi prostymi, gotyckimi, ceglanymi sterczynami.
W ratuszu mieściła się Sala Rady, gdzie obradowali rajcowie oraz Sala Ławy, gdzie obradował sąd wraz z ławnikami. Z całą pewnością znajdowało się też archiwum i skarbiec miejski. W pomieszczeniach ratusza mieścił się również arsenał, gdzie przechowywana była broń i zbroje, które wydawano mieszczanom w razie niebezpieczeństwa. W tym okresie każdy cech rzemieślniczy miał wyznaczony odcinek murów i baszt do obrony podczas oblężenia.
Na rynku w Malborku, zarówno w podcieniach, jak i na straganach ustawionych na placu, odbywał się handel. Malbork leżał nad Nogatem, który łącząc się z Wisłą, umożliwiał wzmożony handel z bogatymi miastami nadwiślańskimi, jak Toruń, Elbląg, Grudziądz, czy bardzo bogaty Gdańsk. Kontakty handlowe sprzyjały szybkiemu rozwojowi miasta.

Podczas wojny trzynastoletniej, w 1457 roku Malbork przestał być stolicą Państwa Zakonnego, a siedzibę wielkich mistrzów przeniesiono do Królewca. W latach 1457 – 1460, Malbork kilkakrotnie był oblegany przez wojska polskie, co spowodowało poważne zniszczenia miasta i ratusza.
W 1460 roku Malbork poddał się siłom polskim i od tej pory znalazł się w granicach Prus Królewskich, które po pokoju toruńskim w 1466 roku zostały włączone do Polski.
Pod koniec XV wieku odbudowano miasto oraz budynek ratusza. Wtedy to przebudowano południowy, schodkowy szczyt ratusza w stylu późnego gotyku, z okrągłołukowymi schodkami, rozczłonkowany blendami i ceglaną dekoracją gzymsów oraz oślich grzbietów.

W 1626 roku Szwedzi stanęli pod murami Malborka. Miasto potajemnie otworzyło bramy Szwedom, a obrona zamku nie wytrzymała szturmu od strony miasta. Wojska szwedzkie zajęły miasto i twierdzę.
Na mocy rozejmu, w 1635 roku Polska odzyskała Malbork.
W 1644 roku na Zamku Wysokim wybuchł pożar, który rozprzestrzenił się również na zabudowania miejskie. Malbork poniósł wówczas duże straty. Prawdopodobnie podczas odbudowy miasta na wieżyczce ratusza umieszczono chorągiewkę wiatrowskazu z herbem Malborka i datą 1686.

W 1772 roku, po I rozbiorze Polski, Malbork wraz z Warmią, Pomorzem Gdańskim i Ziemią Chełmińską znalazł się w granicach Prus.

W lipcu 1899 roku kolejny pożar strawił dużą część miasta, nie omijając ratusza. W 1901 roku budynek władz miejskich został odbudowany pod kierunkiem Conrada Steinbrechta. Z dużym prawdopodobieństwem właśnie wtedy do wschodniej elewacji gotyckiego ratusza „doklejono” współczesny budynek (może tak architekt widział rozbudowę i powiększenie gotyckiego gmachu?). Odbudową dachu zajął się Bernhard Schmid, który odrestaurował ośmioboczną, murowaną wieżyczkę z galeryjką ogrodzoną balustradą. Powyżej galeryjki znajdował się sześcioboczny, smukły hełm z latarnią, gdzie zawieszony był dzwon odlany w 1407 roku. W zwieńczeniu wieżyczki umieszczone zostały, uratowane z pożaru krzyż, kula i chorągiewka z datą 1686.
W piwnicach z gotyckimi sklepieniami mieściła się restauracja „Ratskeller”, w której w 1925 roku otwarto izbę pamięci Paula von Hindenburga – prezydenta Republiki Weimarskiej i III Rzeszy.

Kiedy w 1929 roku wybudowano przy obecnym Placu Słowiańskim nowy gmach ratusza, władze samorządowe przeniosły się do nowej siedziby. Część pomieszczeń staromiejskiego ratusza użytkowała policja.
Podczas II wojny światowej w budynku Starego Ratusza mieściła się siedziba gestapo, więzienie śledcze, a także było to miejsce kaźni dla polskich, przymusowych robotników, wywożonych na Żuławy Malborskie.
W 1945 roku armia sowiecka uderzyła na Malbork, gdzie w zamku broniły się oddziały niemieckie. Zniszczony został nie tylko zamek, lecz również całe Stare Miasto. Pozostał jedynie mocno okaleczony Stary Ratusz.
Jeszcze trwały walki o Malbork, kiedy siły polskie zaczęły przejmować strategiczne punkty miasta i tworzyć polską administrację.

Malbork, jak inne miasta w Polsce, wymagał odbudowy. Ze Starego Miasta usunięto gruzy i tam zbudowano osiedle białych bloków, które otoczyły ratusz Starego Miasta. Ratusz również odbudowano, a ponieważ wschodnia przybudówka również była zrujnowana, zbudowano nową. Nie wiem, czy bez tej „podpory” budynek ratusza nie mógłby stać samodzielnie? A może budynki te miały wspólną ścianę, a nie potrafiono wówczas zbudować nowej, gotyckiej elewacji?
Po odbudowie budynku ratusza umieszczono tu Młodzieżowy Dom Kultury.

Budynek średniowiecznego ratusza na Starym Mieście nieprzerwanie przez pięć i pół wieku był siedzibą władz miejskich. Tu podejmowano decyzje dotyczące miasta, tu również odbywały się wszystkie miejskie uroczystości.
Dziś ten zabytek architektury gotyckiej sprawia wrażenie zaniedbanego.

Ratusz malborski, pomimo wielu przebudów i remontów, zachował swą pierwotną, gotycką bryłę. Jest to murowana z czerwonej cegły, dwukondygnacyjna, podpiwniczona budowla, zwrócona fasadą w kierunku zachodnim – w stronę dawnego rynku.
Elewacja zachodnia zwieńczona jest attyką w formie krenelaża zdobionego blendami, wypełnionymi kamiennymi, ślepymi maswerkami. Poniżej attyki znajduje się ceglany fryz z wklęsłymi elementami w kształcie czteroliścia, a jeszcze niżej kamienna, maswerkowa dekoracja nad każdą wnęką okienną. Attyka flankowana jest narożnymi, ośmiobocznymi, nadwieszonymi wieżyczkami, zwieńczonymi blankami. Pod tymi wieżyczkami, w narożach umieszczone są kamienne gargulce (rzygacze), odprowadzające wodę ze spadzistego dachu.
Na osi fasady, na parterze znajduje się ostrołukowa, szeroka arkada do podcieni, skąd prowadzi wejście do ratusza. Podcienia ratusza przykryte są gotyckimi sklepieniami krzyżowymi. Po bokach środkowej arkady mieszczą się pary wnęk ostrołukowych, w których znajdują się łukowo zamknięte otwory do podcieni, a pod nimi okrągłołukowe okienka piwnic. Z prawej strony wejścia głównego, otwory te zostały zasłonięte przez niską przybudówkę, zwieńczoną metalowym dachem o przekroju oślego grzbietu. Kute, metalowe drzwi tej przybudówki prowadzą do piwnic ratuszowych z gotyckimi sklepieniami, gdzie niegdyś mieściła się restauracja.
W elewacji I piętra znajduje się pięć ostrołukowych blend, z których środkowa jest nieco szersza. W tych wnękach umieszczone są prostokątne okna. W XIX i w I połowie XX wieku ponad tymi oknami blendy wypełnione były ślepą dekoracją maswerkową w kształcie rozet. Nad środkowym oknem dziś mieści się okrągła tarcza zegara.

Trzyosiowa elewacja północna zwieńczona jest gotyckim szczytem schodkowym, wypełnionym pięcioma ostrołukowymi, nieotynkowanymi blendami. W blendach tych mieszczą się większe i mniejsze (być może pierwotne) okienka, doświetlające poddasze. Schodki szczytu wieńczą proste, ceglane sterczyny. W elewacji piętra niesymetrycznie umieszczone są trzy ostrołukowe blendy, a w nich prostokątne okna. Na parterze znajdują się dwa ostrołukowe okna, a z prawej strony szeroka arkada podcieni.

Elewacja południowa jest symetryczna do północnej, ale różnią się szczytami. Szczyt ściany południowej jest przebudowany w stylu późnego gotyku. Również jest to szczyt schodkowy i posiada pięć blend. Różnica polega na tym, że tu zwieńczenia schodków szczytu są okrągłołukowe, dekorowane na krawędziach czołgankami. Blendy są tynkowane i zdobione ceglanymi gzymsami, a także ceglaną dekoracją w kształcie oślich grzbietów. Zamknięte łukowo okienka w szczycie południowym, umieszczone symetrycznie na osi elewacji, wydają się jednorodne.

Elewacja wschodnia ratusza jest niedostępna, ponieważ jest obudowana budynkiem z połowy XX wieku.

Ratusz przykryty jest dachem dwuspadowym z czerwonej dachówki. Na środku kalenicy wznosi się sześcioboczna wieżyczka w kształcie smukłego ostrosłupa z latarnią, pokryta blachą cynkowaną. Wieżyczka zwieńczona jest metalową kulą, krzyżem i chorągiewką z herbem Malborka i datą 1686, które uratowano z pożaru w końcu XIX wieku.

Ratusz staromiejski w Malborku jest piękną, małą perełką gotycką. Warto go odremontować, aby mógł błyszczeć, jak pobliski zamek krzyżacki.
Podobno władze Malborka przygotowują już projekt kapitalnego remontu zabytku – jest więc nadzieja na rychłe przywrócenie dawnego blasku dawnej siedzibie władz miejskich.