Ciechanów – zamek książąt mazowieckich

Opis

Księstwo Mazowieckie powstało w 1138 roku w wyniku rozbicia dzielnicowego, na mocy testamentu księcia Bolesława Krzywoustego. Początkowo było dzielnicą Państwa Polskiego, lecz w 1200 roku książę Konrad mazowiecki uniezależnił Mazowsze i Kujawy od władzy senioralnej w Krakowie. Mazowsze często było najeżdżane przez wrogie wojska Litwinów, Prusów, Pomorzan, później również krzyżaków. Książęta mazowieccy budowali więc warowne zamki, które miały strzec granic ich księstwa.
Zamek książąt mazowieckich stanął również w Ciechanowie.
Na prawym brzegu Łydyni, w zakolu rzeki, gdzie książę Janusz I planował wznieść warownię, wcześniej była tu prawdopodobnie osada otwarta lub drugi gród (oprócz grodu na Farskiej Górce), strzegący przeprawy przez rzekę. Podczas badań archeologicznych, przeprowadzonych w latach 2007 – 2008 na terenie ciechanowskiego zamku, w najniższych warstwach pod dziedzińcem zamkowym odsłonięto bowiem drewniane i kamienno-ceglane konstrukcje z końca XIII wieku, które świadczą o zabudowie z okresu panowania na Mazowszu księcia Konrada II czerskiego.
Aby w podmokłej dolinie rzeki zbudować murowany zamek, trzeba było najpierw ustabilizować bagienny teren. W tym celu w bagnistym podłożu zatopiono mnóstwo żwiru, gruzu ceglanego i gliny, przekładając to warstwami faszyny. Ponadto wbito w podłoże setki dębowych pali. Na tak przygotowanym gruncie, na fundamencie z granitowych głazów narzutowych, wzniesiono ceglany mur kurtynowy, na planie czworoboku o wymiarach 48x57 m. W narożach południowej kurtyny zbudowano cylindryczne baszty, strzegące jedynego wjazdu na zamek - od strony południowej. Wysokość baszt była równa wysokości murów i wynosiła ok. 5 m. Wewnątrz murów warowni początkowo znajdował się tylko budynek bramny dla załogi, umieszczony przy południowej bramie oraz duży dziedziniec, który miał służyć za schronienie dla okolicznej ludności i ich najcenniejszego dobytku, w przypadku zagrożenia wrogimi najazdami.

Książę Janusz I Starszy planował w ciechanowskim zamku zbudować dla siebie rezydencję. Dlatego wraz z budową muru obwodowego położone zostały również fundamenty ścian Domu Dużego wraz z fundamentem pod murowany ganek, który w założeniu miał być elementem wieżowym na osi rezydencji książęcej.

Książę Janusz I Starszy w 1400 roku na lewym brzegu Łydyni lokował miasto Ciechanów na prawie chełmińskim, a dojazd do zamku książęcego zapewniony był po drewnianym moście o długości ok. 300 metrów.

Prędko okazało się, że wody gruntowe podmywają dziedziniec zamkowy. Podniesiono wówczas poziom dziedzińca o 1,5 m, nawożąc tam wielkie masy gliny (podobno ponad 2 tysiące wozów). Na zewnątrz murów zamkowych usypano gliniano-ziemny wał o szerokości 5 metrów, który wzmocniono palisadą. Przekopano również od zachodu fosę, której brzegi wzmocniono dębowymi balami. W tym czasie przeniesiono również bramę wjazdową z kurtyny południowej na zachodnią, obok baszty. Południową bramę zamurowano, a nowy wjazd poprzedzono przedbramiem i mostem zwodzonym. Nad przedbramiem umieszczono izbę dla obsługi bramy i mostu zwodzonego nad fosą. Po zamurowaniu bramy południowej wybudowano na dziedzińcu tzw. Dom Mały, zajmujący całą długość kurtyny południowej. W środkowej części tej budowli umieszczono budynek zamkowej kuchni z wielkim piecem.
W latach 20. XV wieku rozpoczęła się budowa właściwej rezydencji książęcej - Domu Dużego. Przy kurtynie północnej zbudowano wówczas najniższą kondygnację, która początkowo miała być parterem pałacu, ale z powodu podniesienia poziomu dziedzińca zamkowego, kondygnacja ta stała się piwnicą. Zbudowano tam trzy izby, które przykryto sklepieniami krzyżowymi, wspartymi na ośmiobocznych filarach. Wejście do tych pomieszczeń umieszczono w wydatnym ryzalicie na osi elewacji południowej. Do dolnej kondygnacji prowadziły w dół murowane schody z dziedzińca.

Książę Janusz I Starszy zmarł w 1429 roku. Budowę zamku ciechanowskiego kontynuował jego następca – książę Bolesław IV (warszawski). Bolesław IV wzniósł drugą kondygnację Dużego Domu, zachowując trójpodział pomieszczeń, jak na pierwszej kondygnacji. Wszystkie pomieszczenia tego piętra przykryto również sklepieniami krzyżowymi. W ryzalicie wieżowym umieszczono gotycką loggię, z której prowadziło wejście do środkowej sali. Wejście do tego ganku usytuowane było od północy, po drewnianych schodach z dziedzińca. W okresie panowania Bolesława IV podwyższono mury obwodowe zamku o 2,5 metra, uzyskując wysokość 7,5 metra, a koronę murów zwieńczono krenelażem.

W II połowie XV wieku Ziemię Ciechanowską objął książę Janusz II (płocki). Janusz II podwyższył baszty i mury obronne zamku, uzyskując wysokość 10 metrów. Zbudował trzecią kondygnację Domu Dużego, którą przykryto stropem belkowym. Również tu zachowano większe pomieszczenie środkowe i mniejsze izby od wschodu i zachodu. W ryzalicie wieżowym, nad gotycką loggią zbudowano kaplicę z trójbocznie zamkniętym prezbiterium od południa, poświęconą św. Stanisławowi. Zbudowano również ściany szczytowe od wschodu i zachodu oraz zadaszono Duży Dom książęcy, pokrywając dwuspadowy dach ceramiczną dachówką. Kaplica została przykryta poprzecznym do dachu głównego, dwuspadowym dachem, a w części południowej dachem trójpołaciowym. Na murze zachodnim zbudowano wykusz mieszkalny, tzw. Kurzą Nogę, z wejściem korytarzem w grubości muru z izby zachodniej górnej kondygnacji. Kurzą Nogę przykryto również dwuspadowym dachem ceramicznym. Nadbudowano także baszty zamkowe ponad mury obronne, nadając im kształt wieżowy.
Gliniasty dziedziniec zamku pokryto brukiem z kolorowych otoczaków, układanych w szachownicę.

Kolejni Piastowie mazowieccy w I ćwierćwieczu XVI wieku modernizowali ciechanowski zamek. Na murach obronnych (wschodnich, południowych i zachodnich) zbudowano zadaszony ganek strażniczy, otwarty na stronę dziedzińca. Z wysokości tego ganku było wejście do baszt zamkowych. Wschodnia wieża była basztą więzienną, natomiast zachodnia pełniła funkcję strażnicy i arsenału. W Domu Dużym zlikwidowano sklepienia drugiej kondygnacji i zastąpiono je stropami belkowymi. Komnaty domu książęcego prawdopodobnie były dość ciemne, ponieważ zdecydowano się na wybicie dwóch dużych okien w murze północnym, aby doświetlić środkową izbę drugiej kondygnacji. Później również w ścianie wschodniej i zachodniej wybito duże okna na drugiej i trzeciej kondygnacji.
Ostatnim męskim potomkiem Piastów mazowieckich był książę Janusz III, który zmarł przedwcześnie w 1526 roku.

Wtedy to król Zygmunt I Stary, na mocy wcześniejszych układów z książętami mazowieckimi, inkorporował Mazowsze do Korony. Oznaczało to wchłonięcie Mazowsza w granice i struktury Polski, jako województwa mazowieckiego.
Ciechanowskim zamkiem w imieniu króla zaczęli władać starostowie. Po śmierci Zygmunta Starego w 1548 roku, Mazowsze objęła królowa Bona jako oprawę wdowią.

Królowa Bona początkowo nakazała zbudować nowy most łączący zamek z miastem. Następnie przebudowała warownię ciechanowską w modnym stylu renesansu. W tym celu przebudowała szczyty Domu Dużego, Kurzej Nogi oraz zachodniego przedbramia, rozczłonkowując je gzymsami i zdobiąc sterczynami. Przeprowadzono również remont i modernizację więźby dachowej rezydencji i wprowadzono mieszkalne poddasze z urządzeniami grzewczymi. Królowa zleciła również przebudowę komnat oraz systemu grzewczego. W każdej komnacie drugiej i trzeciej kondygnacji znajdowały się piece, które zostały odgrodzone od komnat ścianami wygradzającymi przedsionki dla obsługi pieców.
W czasie rządów królowej Bony kolejny raz podwyższono wieże zamkowe. Przystosowując je do użycia broni palnej, wieże wyposażono w strzelnice kluczowe. W tym okresie wieże zostały przykryte stożkowymi dachami krytymi dachówką ceramiczną. Po tych przebudowach zamek zatracił swój surowy wygląd, przyjmując lżejszy i bardziej dworski kostium renesansowy.

W 1556 roku królowa Bona opuściła Polskę, a zamek ciechanowski powrócił w zarząd starostów. Zamkiem specjalnie się nie interesowano, dzięki czemu niszczał i tracił na znaczeniu jako obiekt obronny.

Ciechanowski zamek odwiedziła jeszcze jedna królowa Polski. 1 marca 1646 roku przybyła do Ciechanowa Maria Ludwika Gonzaga, poślubiona per procura żona króla Władysława IV, która podążała do Krakowa na pierwsze spotkanie z królem. Była z nią dama dworu Maria Kazimiera d`Arquien - przyszła żona Jana III Sobieskiego i przyszła królowa Polski. Zamek ciechanowski prawdopodobnie był wówczas jeszcze w niezłym stanie, skoro właśnie tu wyznaczono królowej nocleg. W nocy jednak obie damy podobno uciekły z zamku i nocowały na plebanii, z powodu plagi szczurów.

Podczas potopu szwedzkiego w 1657 roku i ponownie w czasie wojny północnej w 1708 roku, ciechanowski zamek został ograbiony i poważnie zniszczony przez wojska szwedzkie. Warownia po najpilniejszych naprawach, krótko jeszcze była używana przez starostów. Mieścił się tu sąd i archiwum, lecz wkrótce zamek został opuszczony i popadał w ruinę.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Ciechanów znalazł się w granicach Prus. Na początku XIX wieku Prusacy rozebrali Duży Dom, Mały Dom oraz przedbramie, a z pozyskanych cegieł pobudowali browar w pobliskiej Opinogórze. Pozostały jedynie nadwątlone mury obwodowe i baszty.

W 1818 roku ruiny zamkowe stały się własnością hrabiego Wincentego Krasickiego, dzięki czemu przerwano dewastację budowli. W XIX wieku ciechanowskie ruiny często były odwiedzane przez malarzy, poetów, czy pisarzy, m.in. bywał tu Zygmunt Krasicki, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Stefan Żeromski i in.

W 1900 roku teren zamku użytkowany był przez straż ogniową, która zbudowała na dziedzińcu drewniane konstrukcje.

W latach 1907 – 1914 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości przystąpiło do pierwszych prac konserwatorskich. Rozpoczęto wówczas naprawę nadwyrężonych murów, które nadmurowano i wzmocniono ich koronę. Prace te nadzorowali architekci Stefan Szyller i Kazimierz Skórewicz.

W 1918 roku Ciechanów powrócił do Polski.
W 1920 roku mury wielowiekowej warowni znów ucierpiały podczas ostrzału artyleryjskiego w czasie walk o Ciechanów, tym razem z wojskami bolszewickimi.

W czasie II wojny światowej dziedziniec zamkowy był miejscem, gdzie hitlerowcy zganiali okoliczną ludność cywilną, którą następnie systematycznie wysiedlano. Również tutaj Niemcy wykonywali pokazowe egzekucje członków polskiego ruchu oporu.

W latach 60. XX wieku mury zamkowe zabezpieczono i uznano za trwałą ruinę. W następnych latach wykonywano konserwatorskie prace naprawcze na murach i basztach. Odsłonięto także przyziemie Domu Dużego i zrekonstruowano jedną z gotyckich piwnic.
W 1973 roku powołane zostało Muzeum Zamku w Ciechanowie, które zorganizowało niewielką ekspozycję w basztach i w zrekonstruowanej, gotyckiej piwnicy zamkowej. W 1998 roku powstało w Ciechanowie Muzeum Szlachty Mazowieckiej, które przejęło również zarząd nad zamkiem książąt mazowieckich, jako jednym z kilku swych obiektów.

Od 2006 roku na dziedzińcu zamkowym i wokół zamkowych murów prowadzone były intensywne prace archeologiczne, które miały poprzedzać rewitalizację warowni. Badania archeologiczne przyniosły wiele nieoczekiwanych informacji na temat najdawniejszej historii zamku.
W 2013 roku na dziedzińcu zamkowym otwarto nowoczesny Dom Mały przy południowej kurtynie. W budynku ze szkła i betonu znajduje się sala multimedialna, wyposażona w nowoczesny sprzęt audiowizualny, a także sale wystawowe, w których zorganizowano wystawę „Fakty i mity ciechanowskiego zamku” z eksponatami wydobytymi podczas prac archeologicznych. Pawilon Domu Małego na pewno powiększył możliwości wystawiennicze muzeum, ale jego nowoczesny wygląd wywołał wiele kontrowersji. Drugą ekspozycją jest bardzo ciekawa wystawa stała w baszcie zachodniej „Księstwo Mazowieckie 1200 – 1526 – intrygi, trucizny i smok, czyli 300 lat niezależnego Mazowsza”.
Nie wiem, jakie są obecnie dalsze plany zabudowy dziedzińca zamkowego, ale marzy mi się, aby Dom Duży miał charakter średniowiecznej budowli, a pokazy multimedialne i kinowe mogłyby się odbywać w Domu Małym, którego konstrukcja, na szczęście, jest nieco odstawiona od muru obwodowego, aby można było obejrzeć średniowieczną kurtynę południową.

Z zewnątrz warownia ciechanowska prezentuje się okazale. Odrestaurowane mury o wysokości ok. 10 metrów i 21-metrowe wieże zamkowe, dekorowane średniowiecznymi freskami geometrycznymi, sprawiają imponujące wrażenie. Zobaczyć można także odsłoniętą południową bramę wjazdową, która dziś jest wejściem z zewnątrz do nowoczesnego Domu Małego.
Między basztami, nad Domem Małym zbudowano drewniany ganek strażniczy, a południową kurtynę zwieńczono krenelażem. Blankami zwieńczone są również baszty. Na szczycie baszty zachodniej zorganizowano punkt widokowy, z którego rozpościera się szeroka panorama miasta oraz widok na meandry rzeki Łydyni.
Wczesną wiosną zdarza się, że rzeka nadal podchodzi pod mury zamku, pozostawiając suchą jedynie groblę prowadzącą do zachodniej bramy, ale nie podmywa dziedzińca.

Przy zamku książąt mazowieckich funkcjonuje Chorągiew Rycerstwa Ziemi Ciechanowskiej.
Każdego roku we wrześniu organizowane są „Spotkania z historią”, podczas których można podziwiać turnieje rycerskie, poznać dawne rzemiosła, wysłuchać koncertów, obejrzeć występy taneczne, a przede wszystkim poznać historię Mazowsza, dawną broń, stroje średniowieczne, czy spróbować potraw średniowiecznej kuchni. „Spotkania z historią” cieszą się wielką popularnością.