Siemiatycze – cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła

Siemiatycze      0 Opinie

Opis

Pierwszą świątynią w Siemiatyczach była cerkiew pod wezwaniem Świętej Trójcy, z bocznymi ołtarzami św. Apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy, ufundowana w 1431 roku, prawdopodobnie przez Aleksego Kmitę Sudymontowicza i jego żonę Fedorę. Od początku swego istnienia cerkiew była świątynią parafialną, która stała na wzgórzu, na lewym brzegu strugi Muchawiec. Pierwsza cerkiew była budynkiem drewnianym, obok którego stała drewniana dzwonnica.
Wokół cerkwi rozwinęła się pierwsza osada, która dała początek Siemiatyczom.

Dopiero w 1456 roku na prawym brzegu Muchawca wzniesiono drewniany kościół katolicki, wokół którego powstała nowa osada.
W ten sposób powstały dwie osady o różnym charakterze narodowym i wyznaniowym, które stanowiły jedno miasto. W 1542 roku Siemiatycze otrzymały przywileje miejskie na prawie magdeburskim. Cerkiew prawosławna była centrum dzielnicy „ruskiej”, natomiast katolicki kościół stał się centrum dzielnicy „lackiej”.

W 1596 roku została zawarta w Brześciu Litewskim unia Cerkwi prawosławnej z Kościołem rzymskokatolickim na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W wyniku unii brzeskiej powstał Kościół unicki. Unici zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, ale zachowali swój wschodni obrządek liturgiczny, kalendarz juliański i organizację kościelną.
Właścicielem dóbr siemiatyckich był wówczas Wielki Kanclerz Księstwa Litewskiego – Lew Sapieha, propagator unii kościelnej. Być może pod jego wpływem siemiatycka parafia prawosławna przyjęła postanowienia unii brzeskiej.
Formalnie zmiana jurysdykcji nastąpiła dopiero w 1614 roku, kiedy probostwo siemiatyckie objął ks. Eleferiusz Kętrzyński, rekomendowany przez unickiego biskupa włodzimiersko-brzeskiego.
Lew Sapieha ufundował w Siemiatyczach nową, drewnianą cerkiew unicką z wolno stojącą drewnianą dzwonnicą. Świątynia kryta była gontowym dachem, zwieńczonym dwoma kopułami. We wnętrzu świątyni umieszczono ikonostas, a także boczne ołtarze z ikonami św. Apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy, przeniesione ze starej cerkwi.
Siemiatycka cerkiew początkowo była znaczącym ośrodkiem pielgrzymkowym, zwłaszcza w patronalnym dniu Świętej Trójcy. Z czasem zaprzestano uroczystych obchodów dotychczasowego święta patronalnego. W XVIII wieku, między 1726 a 1789 rokiem wezwanie świątyni zostało zmienione na patronów ołtarzy bocznych św. Apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy Serbskiej.
W okresie unickim siemiatycka unicka cerkiew ulegała stopniowej latynizacji. Pojawiły się obrzędy i modlitwy rzymskokatolickie. W tym czasie językiem liturgii, jak również urzędowym Kościoła unickiego był język polski, podczas gdy w Kościele rzymskokatolickim językiem liturgii była łacina. Unici do końca zachowali w swej cerkwi ikonostas.

Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Siemiatycze znalazły się pod zaborem pruskim, w Prusach Nowowschodnich. Utworzono wówczas diecezję supraską, do której należała unicka cerkiew w Siemiatyczach.
W 1807 roku, na mocy traktatów tylżyckich, Prusy Nowowschodnie przyłączono do Imperium Rosyjskiego. Car Aleksander I zlikwidował w 1809 roku diecezję supraską, a wszystkie parafie tej diecezji włączył do diecezji brzeskiej.
W 1839 roku Kościół unicki na terenie Rosji został włączony w struktury Rosyjskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Wówczas również cerkiew w Siemiatyczach stała się świątynią prawosławną.
W ostatnich latach unickiego okresu, siemiatycka cerkiew stopniowo ubożała, co przekładało się na jej wygląd i wyposażenie. Po zmianie wyznania w 1839 roku drewniana świątynia była już w bardzo złym stanie technicznym. Nieremontowana, dotrwała do lat 60. XIX wieku, kiedy to drewniana budowla kryta słomą groziła już zawaleniem.

W 1865 roku w sąsiedztwie drewnianej cerkwi rozpoczęto budowę nowej, murowanej świątyni. Budowę nowej cerkwi sfinansował skarb państwa rosyjskiego, biskup brzeski Ignacy oraz parafianie, którzy oprócz składek pracowali za darmo przy budowie. Poza tym właściciele miejscowych cegielni przekazali na budowę świątyni dar w postaci 25 tys. cegieł. Podobno dotacja państwowa w wysokości 3 tys. rubli pochodziła z kontrybucji, wymuszonej na mieszkańcach Siemiatycz. Prace budowlane trwały rok.
6 listopada 1866 roku cerkiew siemiatycka została konsekrowana pw. św. Apostołów Piotra i Pawła.
Początkowo nowa cerkiew funkcjonowała obok starej, którą niebawem rozebrano, a w miejscu ołtarza starej świątyni, na południe od nowej, umieszczono pamiątkowy kamień.
Świątynię otoczono kamienno-ceglanym murem, a w 1890 roku zbudowano trójdzielną bramę arkadową, wiodącą na teren cerkiewny, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Cerkiew cały czas wzbogacano o ikony, chorągwie procesyjne, podświeczniki, a w 1908 roku otrzymała nowy ikonostas wykonany w Grodnie oraz trzy dzwony.

Podczas I wojny światowej, w 1915 roku większa część parafian udała się w głąb Rosji na bieżeństwo. Na skutek niepowodzeń armii rosyjskiej i szybko postępującej ofensywy wojsk niemieckich na wschód, władze carskie rozpoczęły akcję propagandową, wzywającą ludność cywilną do natychmiastowej ewakuacji w głąb Rosji. Aby nakłonić do wyjazdów, straszono ludność prawosławną okropnymi represjami, jakie mogą ich spotkać z rąk Niemców. Pod wpływem agitacji, rodzinne strony opuściło ok. 80% mieszkańców zachodnich rubieży Rosji. Chaotyczna ucieczka trwała od wiosny do jesieni 1915 roku. Rosja postanowiła bowiem zastosować taktykę spalonej ziemi, aby nieprzyjaciel zastał pustą ziemię, bez mieszkańców, bez żywności, ze zniszczoną infrastrukturą, itp.
W momencie wyjazdu na bieżeństwo duchowieństwa i zdecydowanej większości parafian, cerkiew siemiatycka została zamknięta.

W okresie, kiedy Siemiatycze znajdowały się w rękach niemieckich, cerkiew pełniła funkcje obiektu gospodarczego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku i powrocie części ludności prawosławnej z bieżeństwa, cerkiew w Siemiatyczach wznowiła działalność. Duchowni z Siemiatycz obsługiwali też niektóre sąsiednie parafie. Cerkiew siemiatycka stała się siedzibą dekanatu prawosławnego w diecezji grodzieńsko-nowogródzkiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

W czasie II wojny światowej w Siemiatyczach nastąpiła dezorganizacja życia parafialnego. Okupacja radziecka, potem niemiecka i walki frontowe spowodowały ofiary w ludziach i wielkie straty materialne.
Zmiana granic Polski po II wojnie światowej wprowadziła kolejny zamęt w życie społeczeństwa. Życie miejskie i religijne odradzały się bardzo powoli.

W 1966 roku, w ramach przygotowań do obchodów 100-lecia cerkwi, dach świątyni został pokryty blachą ocynkowaną, a cerkiew została odmalowana. Parafianie ufundowali nowe naczynia liturgiczne oraz grób Matki Bożej, wyrzeźbiony przez ludowego twórcę z Klukowicz. W wieży zawieszono nowe dzwony. Uroczystość 100-lecia świątyni uświetnił swą obecnością metropolita warszawski i całej Polski – Stefan, który wówczas sprawował Liturgię Świętą.
1 maja 1973 roku cerkiew siemiatycka uległa pożarowi. Odrestaurowanie wnętrza zajęło kilka lat. Całkowicie zniszczona została Golgota, którą trzeba było zastąpić nową konstrukcją. Uszkodzone ikony konserwowała w Warszawie Maria Orthwein. Dzięki ofiarodawcom uzupełniono wyposażenie cerkwi o nowe paramenty. Poniklowano też krzyże, żyrandol cerkiewny (ponikadiło) oraz podświeczniki. Wiera Nieroszczuk z Kleszczel napisała dla świątyni siemiatyckiej ikony św. Eliasza i Chrystusa Zbawiciela, a także wykonała nową Golgotę.
Po zakończeniu remontu cerkiew została ponownie konsekrowana przez metropolitę warszawskiego i całej Polski – Bazylego.

W 1995 roku siemiatycka cerkiew wraz z cmentarzem, stróżówką i ogrodzeniem została wpisana do rejestru zabytków.
W latach 90. XX wieku przeprowadzono generalny remont świątyni. Otynkowano wówczas elewacje oraz wnętrze, wymieniono instalację elektryczną, alarmową oraz aparaturę nagłaśniającą. Drewnianą podłogę zastąpiono betonowo-lastrykową, pod którą założono instalację grzewczą. Wymieniono także całą stolarkę w świątyni. Poddano renowacji ikonostas wraz ze wszystkimi wizerunkami, a także pozłocono carskie wrota, obramienia ikon oraz ornamenty konstrukcji ikonostasu. Ściany wewnętrzne cerkwi pokryli polichromią białoruscy ikonografowie - Aleksander Łoś i Wiktor Downar.
W 2003 roku przeprowadzono remont dachu i pokryto go blachą miedzianą. Wymieniono także wszystkie siedem kopuł cerkiewnych, a także umieszczono na świątyni dziewięć nowych krzyży.

Po wyborze archimandryty Jerzego na biskupa pomocniczego diecezji warszawsko-bielskiej, z tytułem biskupa siemiatyckiego, cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła stała się tytularną katedrą, nie otrzymała jednak oficjalnie rangi soboru.

Murowaną z cegły cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła wzniesiono w neoromańskim stylu rosyjsko-bizantyjskim. Jest to orientowana, trójdzielna świątynia jednonawowa. Nawa cerkiewna, wzniesiona na planie kwadratu, jest wyższa i szersza od pozostałych części świątyni. Prezbiterium na planie prostokąta, zamknięte jest absydą. Od zachodu do nawy przylega obszerny przedsionek, poprzedzony kruchtą.
Nad cerkiewną kruchtą wznosi się ośmioboczna wieża, „wyrastająca” z płaskiego, czterospadowego dachu namiotowego. Wieża stanowi jednocześnie dominantę fasady zachodniej. Na osi fasady mieści się okrągłołukowy portal główny. Nad wejściem do cerkwi, powyżej gzymsu, w niewielkiej wnęce arkadowej umieszczono ikonę Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego. Ośmioboczna wieża posiada cztery okrągłołukowe otwory dzwonne i naprzemiennie cztery blendy na wzór tychże otworów. Powyżej otworów dzwonnych znajdują się dekoracyjne arkady, oparte na wspornikach. Mury wieży wieńczy dekoracyjny kokosznik.
Elewacje cerkwi dzielone są lizenowo-ramowo. Do nawy od północy i południa prowadzą okrągłołukowe portale boczne. Ponad wejściami umieszczone są pary okrągłołukowych okien, a ponad nimi znajdują się okrągłołukowe szczyty. Takie same szczyty dekorują również wschodnią i zachodnią ścianę nawy.
Od północy i południa w prezbiterium, przedsionku i kruchcie, a także w absydzie mieszczą się okrągłołukowe okna, nad którymi umieszczone są półkoliste łuki dekoracyjne.
Obecnie przed każdym wejściem do świątyni zbudowane są półokrągłe daszki, wsparte na murowanych filarach.
Nawa przykryta jest dachem namiotowym wielopołaciowym, zwieńczonym cebulastym hełmem, wspartym na ośmiobocznym tamburze. Mniejsze cebulaste hełmy umieszczone są w czterech narożach nawy. Wieżę przykrywa ośmiopołaciowy, wysoki dach namiotowy, zwieńczony cebulastym hełmem. Przedsionek przykryty jest dachem dwuspadowym, prezbiterium dwuspadowym dachem zwieńczonym cebulastym hełmem, a absydę przykryto dachem stożkowym. Wszystkie dachy i hełmy pokryte są blachą miedzianą.

Wnętrze świątyni przykryte jest drewnianym stropem w formie pozornej kolebki poprzecznej. Ściany cerkwi zdobi współczesna polichromia figuralna w stylu bizantyjskim. Nawa szeroką arkadą otwiera się na przedsionek.
Na podwyższeniu kilku stopni mieści się prezbiterium, oddzielone od nawy ikonostasem z 1908 roku. W centralnym miejscu ikonostasu znajdują się carskie wrota, na których umieszczone są okrągłe ikony czterech ewangelistów, a w środkowej części scena Zwiastowania. Po lewej stronie carskich wrót umieszczona jest ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus na rękach, natomiast z prawej – ikona Chrystusa Nauczającego. Po bokach tych ikon znajdują się wrota diakońskie północne i południowe ozdobione wizerunkami archaniołów Gabriela i Michała. Z lewej strony wrót diakońskich północnych mieści się ikona św. Paraskiewy, a na prawo od wrót południowych – ikona chramowa św. Apostołów Piotra i Pawła. Ikony św. Paraskiewy oraz św. Apostołów Piotra i Pawła datowane są na XVII wiek, ale tradycja mówi, że pochodzą one z najstarszej siemiatyckiej cerkwi z XV wieku. Nad carskimi wrotami umieszczono ikonę Ostatniej Wieczerzy.
W świątyni znajduje się wiele cennych ikon, zarówno zabytkowych, jak i współczesnych.
Na zachodniej ścianie przedsionka, nad wejściem umieszczono emporę, a wejście na nią znajduje się w jednym z małych pomieszczeń po bokach kruchty.

Siemiatycką świątynię otacza stary cmentarz prawosławny, na którym do dziś przetrwała niewielka część nagrobków.

W siemiatyckiej cerkwi od 2004 roku, w listopadzie odbywa się Przegląd pieśni Religijnej i Paraliturgicznej, gdzie występują chóry cerkiewne, a także zespoły wykonujące białoruską, ukraińską i rosyjską muzykę ludową.
Cerkiew świętych Apostołów Piotra i Pawła skupia wokół siebie prawosławną ludność Siemiatycz, jak to się działo przez niemal sześć wieków. Jest również pięknym akcentem architektonicznym, zamykającym perspektywę ulicy prowadzącej od obecnego centrum miasta do cerkwi.

Zdjęcia

Cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła w Siemiatyczach