Kościół farny w Kazimierzu Dolnym

Opis

Początków kościoła w Kazimierzu Dolnym należy szukać w okresie romańskim. Pierwsze wzmianki o istnieniu parafii pochodzą z lat 1325 – 1328 i dotyczą płacenia przez parafię świętopietrza – daniny na rzecz Watykanu. Świątynia musiała więc już istnieć. Z tego najwcześniejszego kościoła zachowała się romańska empora, włączona do dzisiejszej budowli.
W 1345 roku rozbudowano świątynię kazimierską w stylu gotyckim. Powiększono wówczas nawę, a od zachodu dobudowano czworoboczną wieżę. Nadano farze, zachowany do dziś, plan jednonawowej budowli z wydłużonym prezbiterium.
Gotycka świątynia spłonęła w 1561 roku. Starostami w Kazimierzu Dolnym byli wówczas Firlejowie, zwolennicy reformacji. Nie spieszyli się więc z odbudową rzymskokatolickiej fary. Kolejny duży pożar w Kazimierzu Dolnym wybuchł w 1585 roku.
Wtedy dopiero, w 1586 roku rozpoczęto odbudowę kościoła. Pracami budowlanymi, trwającymi do 1589 roku kierował proboszcz parafii ks. Mateusz Bech. Odbudowano wówczas pięcioprzęsłową nawę w stylu gotyckim i przykryto ją wysokim dachem. Świątynia została konsekrowana pod dawnym wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja Apostoła.

Wielki rozkwit handlu, a więc i znaczny wzrost fortun kupców kazimierskich sprawił, że w 1610 roku podjęto przebudowę świątyni farnej. Zatrudniono wówczas znanego włoskiego architekta, mieszkającego w Lublinie - Jakuba Balina.
W latach 1610 – 1613 nadbudowane zostały ściany nawy, a także wzniesiono nowe prezbiterium, zamknięte półokrągło. Z poprzednich świątyń pozostała romańska empora, a także gotycka wieża zachodnia, ostrołukowy portal główny oraz gotyckie przypory. Szkarpy (zarówno południowe, jak też północne) częściowo zostały wtopione w ściany dobudowanych kaplic, a wszystkie - widoczne i zamaskowane kaplicami, ucharakteryzowano na pilastry za pomocą nastawek w formie głowic pilastrów. Dawne gotyckie szczyty przebudowano na renesansowe.
Wnętrze kościoła przykryto kolebką z lunetami, zdobioną sztukateriami o bogatych ornamentach geometrycznych. Ściany wnętrza świątyni uzyskały podziały z pilastrów i belkowania.
Nowa świątynia utrzymana została w stylu renesansowym, w duchu tzw. manieryzmu lubelskiego. Prędko stała się wzorem dla obiektów sakralnych powstających w okolicach Lublina.

Jeszcze przed zakończeniem przebudowy kościoła, w 1612 roku rozpoczęto budowę północnej kaplicy Borkowskich. Ufundowała ją córka Jana Kochanowskiego, Elżbieta z Kochanowskich Borkowska.
W latach 1625 – 1629 od strony południowej dobudowano do nawy kaplicę Górskich, ufundowaną przez wójta kazimierskiego Wawrzyńca Górskiego i innych mieszczan, jako wotum za ustąpienie zarazy. Budowniczym kaplicy był prawdopodobnie murator Jan Wolff.
W latach 1646 – 1653, od północy dobudowano do nawy barokową kaplicę Różańcową, przylegającą do kaplicy Borkowskich, ufundowaną przez sekretarza Zygmunta III Wazy, Marka Radzika i jego żonę Annę Kawecką. Budowniczym kaplicy był architekt królewski Jan Likkiel.
Przy północnej ścianie prezbiterium wzniesiono zakrystię na planie prostokąta.

Kościół parafialny w Kazimierzu Dolnym ucierpiał jeszcze kilka razy: podczas potopu szwedzkiego, powstania listopadowego i wojen światowych. Po każdej z tych klęsk był remontowany.
Ostatni, gruntowny remont świątynia przeszła w latach 2010 – 2012.

Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja Apostoła w Kazimierzu Dolnym stoi na stoku skarpy wiślanej, tuż poniżej zamku. Miejsce to, ukształtowane przez naturę, było ograniczone dla zabudowy. Dlatego kazimierska fara nie jest kościołem orientowanym. Prezbiterium nie jest bowiem skierowane na wschód, lecz odchylone w kierunku południowo-wschodnim.
Świątynia parafialna jest kościołem jednonawowym z zamkniętym półkoliście prezbiterium. Od zachodu przylega do kościoła gotycka wieża z wtórnie przebitymi w przyziemiu ostrołukowymi przejściami. Pod wieżą znajduje się kamienny portal gotycki z początku XIV wieku, z XVIII-wiecznymi, bogato zdobionymi rokokowymi, drewnianymi drzwiami. W górnej kondygnacji wieża posiada trzy okna okrągłołukowe, po jednym z każdej strony.
W zewnętrznym wyglądzie świątyni zwracają uwagę renesansowe szczyty nawy. Zachodni szczyt, rozczłonkowany pilastrami i gzymsami, dekorowany jest wnękami konchowymi, spływami wolutowymi oraz sterczynami w postaci obelisków. Szczyt ten zwieńczony jest małym, trójkątnym frontonem, na którym zamontowano krzyż. Szczyt wschodni zdobiony jest stiukowym ornamentem okuciowym i podzielony gzymsem z dekoracyjnym fryzem. Dodatkową ozdobą są spływy wolutowe i obeliskowe sterczyny. Szczyt ten wieńczy niewielka wieżyczka sygnaturki, przykryta baniastym hełmem miedzianym i zwieńczona krzyżem.
Elewacje nawy kościelnej rozczłonkowane są szkarpami ucharakteryzowanymi na pilastry z głowicami, na których opiera się belkowanie z gzymsami oraz fryzem z ornamentem okuciowym.
Między szkarpami umieszczone są dwa rzędy okien. Na dole są to wysokie okna okrągłołukowe, natomiast wyżej – niższe prostokątne. W południowej elewacji nawy pozostało tylko jedno dolne okno, natomiast nad południową kruchtą i ostatnie, przy zachodnim krańcu ściany, zostały zmniejszone. Elewacje prezbiterium rozdzielone są gzymsami. W drugiej i trzeciej kondygnacji znajdują się okna w takim samym porządku, jak w południowej elewacji nawy.
Elewację północną urozmaica cylindryczna wieżyczka schodowa, umieszczona w zachodnim krańcu ściany, małe okna kaplicy Borkowskich i dwa okna nad tą kaplicą. Kaplica Różańcowa posiada jedno okno półokrągłe, umieszczone w górnej partii. Małe okna umieszczone są również w zakrystii. W ten sposób północna elewacja nie posiada okien dolnych, a jedynie dwa małe górne w nawie i trzy górne w prezbiterium.
Południową kaplicę Górskich, opiętą w narożach pilastrami z głowicami jońskimi, dekoruje bogato zdobione obramienie okrągłołukowego okna, okrągłe okienka z trzech stron kaplicy, a także belkowanie z gzymsami oraz barwnym, płaskorzeźbionym fryzem. Kaplica zwieńczona jest ośmioboczną latarnią z czterema okienkami, między którymi umieszczono konchowe wnęki, oddzielone od okien hermowymi pilastrami. Latarnię obiega gzyms koronujący z barwnym fryzem oraz gzymsem okapowym.
Nawę kazimierskiego kościoła farnego przykrywa dach dwuspadowy, prezbiterium – dwuspadowy, w części wschodniej półstożkowy, gotycką wieżę – trójspadowy kalenicowy. Dachy te pokryte są czerwoną dachówką.
Kaplicę Górskich przykrywa płaski, miedziany dach namiotowy, a latarnię miedziany hełm. Kaplica Różańcowa przykryta jest płaskim, miedzianym dachem namiotowym, przechodzącym w kopułę, nad którą wznosi się latarnia zwieńczona miedzianym hełmem. Cylindryczną wieżyczkę schodową przykrywa półstożkowy dach miedziany, natomiast kaplicę Borkowskich, zakrystię i południową kruchtę przykrywają miedziane dachy pulpitowe.

Wnętrze świątyni, dzięki dużym oknom w prezbiterium, jest jasne.
W pierwszej chwili uwagę zwraca piękne sklepienie kolebkowe z lunetami. Ściany świątyni rozczłonkowane są pilastrami, na których wspiera się belkowanie. Powyżej belkowania rozpoczyna się sklepienie ze stiukową dekoracją geometryczną w kształcie gwiazd, owali, prostokątów, serc, trójkątów, kwadratów, okręgów i in. W każdej z tych figur umieszczone są stiukowe rozety lub polichromowane, uskrzydlone główki aniołków. W prezbiterium, nad ołtarzem, umieszczono kilka niewielkich plafonów z Trójcą Świętą i figurami świętych. Sklepienie nawy utrzymane zostało w beżach i szarościach, natomiast w prezbiterium dominują błękity.
Prezbiterium od nawy oddziela łuk tęczowy, gdzie w niecodzienny sposób umieszczono figurę Ukrzyżowanego Chrystusa. Umieszczona jest ona na półprzezroczystym, złotym krzyżu, który zawieszony został na stalowych linkach, rozpiętych między pilastrami pod łukiem tęczowym.
W prezbiterium stoi XVII-wieczny ołtarz główny z XIX-wiecznymi obrazami Ignacego Urbańskiego, przedstawiającymi „Męczeństwo św. Bartłomieja” w polu głównym oraz portret św. Kazimierza królewicza w zwieńczeniu. Wcześniej w miejscu obrazu św. Kazimierza Jagiellończyka znajdował się obraz Trójcy Świętej, który obecnie można obejrzeć w zakrystii. Na mensie ołtarzowej ustawiono rokokowe tabernakulum z XVIII wieku, pięknie zdobione rzeźbami. W antepedium ołtarza znajduje się XVIII-wieczny kurdyban – skóra tłoczona i malowana w roślinne wzory.
Z prezbiterium do zakrystii prowadzi barokowy, marmurowy portal.
Pod ścianami, po obu stronach ołtarza głównego stoją rzeźbione, renesansowe stalle z początku XVII wieku.
Z lewej strony prezbiterium umieszczona jest ambona z 1615 roku, intarsjowana różnymi gatunkami drewna. Baldachim nad amboną w XVIII wieku został udekorowany rokokowymi symbolami ewangelistów.

W nawie, przy tęczy umieszczono manierystyczne ołtarze boczne z 1621 roku. Z prawej strony mieści się ołtarz z XVII-wiecznym obrazem „Marii Magdaleny przy pustym grobie”, a w predelli sceny z życia św. Cecylii.
W ołtarzu z lewej strony znajduje się XIX-wieczny obraz „Ukrzyżowanie Chrystusa”, a w predelli sceny z życia św. Wojciecha. Oba ołtarze boczne w antepedium posiadają XVIII-wieczne kurdybany.
Z prawej strony nawy, niedaleko ołtarza bocznego, ustawiono kamienną chrzcielnicę, wykonaną w 1587 roku, prawdopodobnie w warsztacie rzeźbiarskim znanego florentczyka Santi Gucciego, który w tym czasie pracował na zamku w Janowcu.

Późnorenesansowa, prostokątna kaplica Borkowskich, usytuowana po północnej stronie świątyni, przykryta jest lubelskim sklepieniem kolebkowym z lunetami, ze stiukową dekoracją geometryczną. Między oknami znajduje się rzeźba Ukrzyżowanego Chrystusa z dwiema adorującymi postaciami. Do dziś nie ma pewności, kim mogą być te postacie. Mało prawdopodobne, aby była to Matka Boża i św. Jan Ewangelista. W kaplicy znajduje się manierystyczny ołtarz z obrazem św. Barbary w polu głównym, a w predelli postacie św. Piotra i św. Pawła. Na ścianach wmurowane są tablice nagrobne wnuków fundatorki, późnorenesansowe, XVII-wieczne epitafia proboszczów kościoła parafialnego w Kazimierzu Dolnym, a także płaskorzeźbione popiersie prawdopodobnie Mikołaja Przybyły, właściciela pięknej kamienicy przy kazimierskim rynku, wykonane w warsztacie Hieronima Canavesiego w Krakowie.

Przy południowej ścianie kościoła znajduje się kaplica Górskich pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy (pierwotnie Najświętszej Marii Panny i świętych Stanisława Biskupa i Wawrzyńca). Jest to kaplica na planie kwadratu, opięta w narożach pilastrami, na których wspiera się belkowanie. Kaplicę przykrywa sklepienie kopułowe z ośmioboczną latarnią. Zarówno sklepienie kopuły, jak też latarni, pokryte jest siecią manierystycznych sztukaterii geometrycznych. Sklepienie utrzymane jest w kolorystyce błękitu i granatu z białymi sztukateriami. Ściany kaplicy zdobią arkadowe płyciny, dekorowane na obwodzie arkad stiukowymi rozetami i uskrzydlonymi główkami aniołków. W kaplicy Górskich znajduje się manierystyczny ołtarz z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy z końca XIX wieku, w predelli Pokłon Trzech Króli z 1636 roku, malowany na desce, a w zwieńczeniu obraz św. Wincentego Ferreriusza z II połowy XVII wieku. W antepedium ołtarza znajduje się najstarszy w kościele kurdyban, pochodzący z I połowy XVII wieku. Na ścianie między arkadami wejścia do kaplicy zawieszony jest duży krucyfiks. W kaplicy Górskich stoją renesansowe ławy kolatorskie.
Pod posadzką kaplicy mieści się krypta, w której został pochowany fundator kaplicy Wawrzyniec Górski.

Przy północnej ścianie nawy, między zakrystią i kaplicą Borkowskich, usytuowana jest kaplica Różańcowa pw. Wniebowzięcia NMP, zwana również kaplicą Matki Bożej Różańcowej, a od połowy XVIII wieku również kaplicą Królewską. Nad wejściem do kaplicy znajduje się siedząca figura Matki Bożej w otoczeniu aniołów. Na wyciągniętej ręce Matki Bożej często zawieszany jest różaniec.
Kaplica zbudowana została na planie prostokąta i utrzymana jest w stylu barokowym. Arkada wejściowa do kaplicy jest bogato dekorowana stiukowymi aniołkami i zdobieniami roślinnymi. Przy północnej ścianie stoją dwie pary masywnych kolumn z jońskimi głowicami, podtrzymujące wydatne, bogato zdobione belkowanie, nad którym wznosi się sklepienie kopułowe na żagielkach. Na żagielkach przedstawione są wizerunki czterech ewangelistów, wraz z ich symbolami. Powyżej, nad gzymsem znajduje się owalna kopuła z polichromowanym przedstawieniem chóru anielskiego. Kopułę wieńczy owalna latarnia z wizerunkiem Trójcy Świętej na sklepieniu. Latarnię tę w 1922 roku zaprojektował Jan Koszczyc-Witkiewicz, a malowidło na sklepieniu latarni w okresie międzywojennym wykonał Tadeusz Pruszkowski.
Między parami masywnych kolumn umieszczony jest ołtarz z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem w srebrnych sukienkach, z koronami na głowach. Po bokach obrazu stoją barwne figury św. Piotra i św. Pawła, a dalej św. Jana Chrzciciela i jeszcze jedna figura, której nie potrafię zidentyfikować. W antepedium ołtarza znajduje się XVIII-wieczny kurdyban. Na ścianach kaplicy zachowały się duże malowidła ścienne z połowy XVIII wieku. Na jednym przedstawiono w alegoryczny sposób moc modlitwy różańcowej, a na drugim Jana III Sobieskiego przed bitwą wiedeńską.
Niegdyś we wnęce konchowej w arkadzie wejściowej do kaplicy Różańcowej stała kopia gotyckiej figury Madonny z Dzieciątkiem, pochodzącej z początku XV wieku, z serii Pięknych Madonn. Dziś kopia ta stoi w pobliżu ambony, a gotycki oryginał od 1935 roku znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Na środku nawy zawieszony jest interesujący żyrandol z głową jelenia z prawdziwym porożem, pochodzący z XVII wieku. Żyrandol ozdobiony jest dwustronną figurką Matki Bożej w mandorli ze słonecznych promieni.
Przy zachodniej ścianie kościoła mieści się empora muzyczna, wsparta na trzech, szerokich arkadach. Pod nią ustawiono XVIII-wieczne , rokokowe konfesjonały.

Na emporze muzycznej znajdują się najstarsze w Polsce, zachowane w całości organy z 1620 roku. Zbudowanie instrumentu przypisywane jest włoskiemu organmistrzowi – Szymonowi Liliuszowi. Prospekt organowy z drewna modrzewiowego, wykonany został przez snycerza zainspirowanego sztuką flamandzką. 35-głosowy instrument, składający się z ok. 1500 piszczałek, używany jest nadal w czasie Mszy Świętych, a także podczas festiwalu organowego „Letnie Wieczory Muzyczne”. Warto oderwać się od zgiełku kazimierskiego i w skupieniu posłuchać zabytkowych organów.

Za kościołem, w kierunku zamku, znajdował się stary cmentarz parafialny, zamknięty pod koniec XIX wieku. Do dziś pozostało tu kilka nagrobków, symboliczny grób poświęcony powstańcom styczniowym 1863 roku oraz krzyż morowy (choleryczny) z podwójnymi ramionami (Karawaka), postawiony dla upamiętnienia ofiar zarazy.

Kazimierska fara, zamykająca od północy perspektywę rynku, jest nie tylko pięknym, charakterystycznym budynkiem, ale też świątynią i bogatą skarbnicą zabytków sztuki sakralnej.