Gotycki ratusz w Chojnie

Opis

Od 1227 roku Chojna była we władaniu księcia szczecińskiego Barnima I z dynastii Gryfitów, który sprowadził tu kolonistów z Brandenburgii.
Prawdopodobnie już w 1255 roku nadał osadzie przywileje miejskie na prawie magdeburskim. Miasto nazwano Königsberg.

Wkrótce w północno-zachodniej części rynku wzniesiono namiastkę ratusza. Był to jednokondygnacyjny budynek o wymiarach 13,70 x 21 m. Podpiwniczona budowla zbudowana była na fundamencie z kostki granitowej.
Od 1270 roku Königsberg znajdował się na terytorium Nowej Marchii (prowincja Marchii Brandenburskiej), a miasto przyjęło nazwę Königsberg in der Neumark.
W 1316 roku pierwotny ratusz został zniszczony przez pożar. Z budowli tej zachowały się relikty fundamentów i niższych partii ścian przy północnym narożniku.

W 1320 roku przystąpiono do odbudowy i rozbudowy zniszczonego budynku. Rozbudowano go w kierunku południowo-wschodnim do wymiarów 13,70 x 38,30 m. Powstała wówczas podpiwniczona, ceglana budowla dwukondygnacyjna. Wejście do budynku usytuowano w elewacji południowo-zachodniej, w pobliżu zachodniego narożnika. Na osi elewacji południowo-wschodniej umieszczono wieżyczkę sygnaturki. Budowę ukończono przed 1366 rokiem, a gmach nazwano Domem Kupca. Wnętrza tego budynku przykryte zostały drewnianymi stropami, a stropy w piwnicach podparto drewnianymi słupami.
W budynku ratusza mieściła się hala targowa i skład towarów, lecz były tu również pomieszczenia władz miejskich.
W 1366 roku Chojna stała się siedzibą Sądu Najwyższego i Podatkowego dla Nowej Marchii. Sala posiedzeń sądu otrzymała miejsce w budynku ratusza.

Wzrost znaczenia miasta doprowadził w 1433 roku do kolejnej rozbudowy ratusza. Znów wydłużono budynek w kierunku południowo-wschodnim o 9,30 m, osiągając wymiary budowli 13,70 x 47,60 m. Nowy ratusz zbudowano w stylu ceglanego gotyku, prawdopodobnie według projektu powstałego w pracowni Hinricha Brunsberga. Od południowego wschodu zbudowano nową, bogato dekorowaną fasadę szczytową, pozostawiając poprzedni szczyt w partii dachu. Na osi tej fasady umieszczono ostrołukowy portal główny.
W piwnicach założono krzyżowo-żebrowe sklepienia. Przesklepiono również sień przy głównym wejściu, a także pokoje burmistrza, mieszczące się na piętrze, nad sienią.
Po zakończeniu prac w południowo-wschodniej części ratusza, wybrukowano rynek, a przed ratuszem ustawiono drewniany posąg Rolanda, który był symbolem władzy sądowej w Königsbergu.
Ok. 1460 roku nowy, bogaty wystrój otrzymała również północno-zachodnia elewacja szczytowa. Na osi tej elewacji również umieszczono ostrołukowy portal, poprzedzony schodami. Do dolnych partii elewacji północno-wschodniej dobudowano kramy.
Prace budowlane zakończono w 1461 roku. Gmach stał się reprezentacyjną siedzibą władz miejskich, a budowlę tę nazywano już ratuszem.

W 1702 roku, być może z powodu szkód wyrządzonych przez pożar, przeprowadzono generalny remont i przebudowę ratusza w stylu barokowym. W tym celu rozebrano mury pierwszego piętra, pozostawiając tylko obie gotyckie ściany szczytowe. Rozebrano też szczyt pośredni z wieżyczką sygnaturki. Zbudowano nowe mury, podwyższając je o 1,50 m. Na piętrze ścian: południowo-zachodniej i północno-wschodniej umieszczono prostokątne okna, rozdzielone pilastrami. Elewacje piętra tych ścian otynkowano. Zmodernizowano również okna fasady północno-zachodniej, a także portal główny od strony rynku.
Całkowicie przebudowano wnętrza piętra na potrzeby władz miasta. Na parterze pozostała sala kupiecka, natomiast na piętrze mieściła się sala posiedzeń Rady Miejskiej, biura burmistrza, sala sądowa oraz pomieszczenia administracyjne.

W początkach XIX wieku przeprowadzono remont kapitalny, którego celem było zagospodarowanie parteru na pomieszczenia administracyjne. Wówczas usunięto kramy sprzed ratusza, a na parterze elewacji północno-wschodniej zmieniono kształt okien na prostokątne.
Na piętrze znalazło się biuro burmistrza, Izba Rady Miejskiej, a także Sala Obywatelska, która zajmowała ponad połowę powierzchni tej kondygnacji. W Sali Obywatelskiej odbywały się wspólne posiedzenia Rady Miejskiej z mieszkańcami, przedstawienia szkolne, spektakle wędrownych trup teatralnych, a także uroczyste spotkania i wieczerze. Podobno w Sali Obywatelskiej, przy złej pogodzie, również musztrowano żołnierzy i rekrutów.
Na parterze, na lewo od wejścia mieściła się Izba Sądowa, gdzie odbywały się posiedzenia sądu. Pod Izbą Sądową znajdowała się piwnica zwana ciemnicą. Było to pomieszczenie więzienne przeznaczone dla skazańców oczekujących na wykonanie wyroku śmierci.
Po prawej stronie od głównego wejścia umieszczono Izbę Akcyzy, gdzie pobierano podatki.
W XIX wieku w budynku ratusza prawdopodobnie znajdowała się również niewielka kaplica.

W 1883 roku rozpoczęto proces regotyzacji obu elewacji szczytowych ratusza. Przywrócono wówczas ostrołukowy kształt portalom i oknom, zrekonstruowano średniowieczny rytm okien, odbudowano gotyckie fryzy, wimpergi, blendy i rozety. Podczas tego remontu dokonano kolejnej modernizacji wnętrz.

Ratusz w Chojnie został poważnie zniszczony w lutym 1945 roku, przez wycofujące się wojska SS. Detonacja materiałów wybuchowych spowodowała zburzenie stropów międzykondygnacyjnych i południowo-wschodniej części budynku oraz zawalenie się dachów. Zachowały się jedynie piwnice ze zniszczonymi partiami sklepień oraz część murów obwodowych.

W 1945 roku Königsberg znalazł się na terenie Polski i po pewnym czasie przyjął nazwę Chojna.

W 1969 roku odgruzowano ruinę ratusza i zabezpieczono sklepienia w piwnicach.
Odbudowę ratusza w Chojnie rozpoczęto w 1978 roku z inicjatywy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie, wg projektu Alicji Tymczyszyn. Budynek oddano do użytku w 1986 roku.
Zewnętrzną architekturę odbudowano w kształcie z 1945 roku (przed zniszczeniem), natomiast układ wnętrz dostosowano do nowych wymagań. Budynek przeznaczono na siedzibę Domu Kultury i Bibliotekę Miejską. W odremontowanych piwnicach umieszczono restaurację.

Obecny ratusz w Chojnie jest gmachem w stylu późnego gotyku z elementami barokowymi oraz współczesnymi.
Jest to prosty, podpiwniczony, dwukondygnacyjny budynek, z zagospodarowanym poddaszem, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta. Od strony północno-wschodniej do elewacji gmachu głównego dostawiono parterową przybudówkę, podzieloną na osobne pomieszczenia usługowe. W jednym z nich dziś mieści się Informacja Turystyczna.
Budynek ratusza przykryto dachem dwuspadowym z gotyckimi, sterczynowymi szczytami. W połaciach dachu umieszczono współczesne lukarny, doświetlające pomieszczenia poddasza. Parterową przybudówkę przykryto dachem pulpitowym. Obydwa dachy ratusza pokryte są czerwoną dachówką ceramiczną.
Każda elewacja ratusza ma odmienny wygląd i podziały.
Długa elewacja południowo-zachodnia, do wysokości gzymsu międzykondygnacyjnego posiada lico ceglane, natomiast na wysokości piętra elewacja jest otynkowana, z prostokątnymi oknami, rozdzielonymi pilastrami. W partii parteru znajdują się wąskie okna zamknięte łukami odcinkowymi, a przy krańcu zachodnim jedno, szerokie okno ostrołukowe. Pod nim znajduje się szerokie okno zamknięte łukiem odcinkowym. Obok tych okien usytuowane jest wejście do budynku, zamknięte łukiem odcinkowym, umieszczone w ostrołukowej płycinie. Wejście to poprzedzone jest kilkunastostopniowymi schodami ze współczesną barierką.
Elewację północno-wschodnią poprzedza parterowa przybudówka, przykryta dachem pulpitowym. Nad tym dachem, w ceglanej części elewacji parteru ratusza znajduje się rząd kilkunastu niewielkich okien zamkniętych łukiem odcinkowym, umieszczonych w ostrołukowych blendach. Elewacja piętra jest otynkowana i rozczłonkowana pilastrami rozdzielającymi prostokątne okna.

Najciekawsze są jednak gotyckie elewacje szczytowe.
Południowo-wschodnia, gotycka elewacja szczytowa od strony rynku, otrzymała bogaty wystrój dekoracji ceglanych. Na całej wysokości trzyosiowa elewacja została opięta czterema wielobocznymi przyporami, które nadały jej wertykalną kompozycję. W partii parteru, na osi elewacji znajduje się ostrołukowy, ceglany portal główny, zwieńczony wimpergą zdobioną czołgankami. Po bokach portalu umieszczono szerokie, ostrołukowe okna z wimpergami, a pod nimi okrągłołukowe okno oświetlające piwnice oraz okrągłołukowe zejście do piwnic. Obydwa te otwory zwieńczone są wimpergami w kształcie oślego grzbietu, zdobione czołgankami. Przypory na poziomie parteru zdobi rząd prostokątnych blend, zwieńczonych ażurową dekoracją wimpergową, na każdej ze ścian przypór. Ponad wimpergą portalu głównego znajduje się gzyms, nad którym umieszczono trzy ostrołukowe okna biforyjne w szerokich blendach ostrołukowych z pustymi rozetami w podłuczach blend. W partiach piętra przypory zdobione są wimpergową dekoracją ażurową.
Ponad gzymsem koronującym wznosi się wysoki, trzykondygnacyjny szczyt, rozczłonkowany dodatkowo trzema czworobocznymi lizenami. W środkowej części szczytu znajdują się lancetowate okna rozdzielone ceglanym laskowaniem, natomiast po bokach i w najwyższej kondygnacji szczytu mieszczą się wąskie blendy z pustymi rozetami w podłuczach, zwieńczone trójkątnymi szczycikami wimpergowymi. Kondygnacje szczytu rozdzielone są pasami ażurowego fryzu ceglanego, który na przyporach i lizenach przyjmuje kształt fryzu wimpergowego. Wszystkie przypory i lizeny tworzą proste sterczyny, zwieńczone ceglanymi ostrosłupami.
Ceglana dekoracja północno-zachodnia również posiada bogatą dekorację gotycką. Na osi elewacji umieszczony jest ostrołukowy portal, którego archiwoltę zdobi motyw zygzakowato ułożonych kształtek ceglanych. Po bokach portalu znajdują się dwa ostrołukowe okna. Zarówno okna, jak też portal umieszczone są w ostrołukowych blendach. Pod lewym oknem mieści się okno piwnicy, zamknięte łukiem odcinkowym, natomiast pod prawym oknem usytuowane zostało zejście do piwnicy, zamknięte również łukiem odcinkowym. Rozdzielający kondygnacje wydatny gzyms, zdobiony od spodu zygzakowatymi kształtkami, stanowi podstawę szczytu. Szczyt rozczłonkowany jest sześcioma wielobocznymi lizenami. W dolnej części szczytu znajdują się trzy okna ostrołukowe oraz dwa skrajne - węższe, okrągłołukowe. Powyżej umieszczony jest fryz złożony z elementów wimperg. Ponad oknami ostrołukowymi usytuowano trzy okrągłołukowe okna biforyjne, a w skrajnych osiach umieszczono pary trójlistnych blend, a nad nimi rozety z maswerkowymi motywami rybich pęcherzy, zwieńczone trójkątnymi szczycikami z malutkimi rozetkami czwórlistnymi w przeźroczu. Wyższa kondygnacja szczytu, oddzielona fryzem wimpergowym, posiada na osi szczytu już tylko jedną parę biforyjnych okien okrągłołukowych, natomiast boczne elementy z rozetami są identyczne jak poniżej oraz wyżej – na zwieńczeniu szczytu. Wszystkie lizeny tworzą wieloboczne sterczyny, zwieńczone ceglanymi daszkami w kształcie ostrosłupów.

Gotycki ratusz w Chojnie zachwyca nie tylko swą ponad 700-letnią historią, ale przede wszystkim gotyckimi elewacjami szczytowymi, które należą do najbogatszych dekoracji gotyku ceglanego w Polsce.