Elbląg – katedra św. Mikołaja

Elbląg      0 Opinie

Opis

Elbląg założyli Krzyżacy, którzy przybyli na te tereny w 1237 roku. Rozpoczęli budowę zamku i sprowadzili osadników z Lubeki oraz z wielu miejscowości westfalskich.

W centrum zakładanego miasta, ok. 1240 roku zbudowano pierwszą, być może prowizoryczną świątynię, którą poświęcono św. Mikołajowi – patronowi kupców i żeglarzy. Proboszczem pierwszej elbląskiej parafii był Gotfryd, wspomniany w dokumencie lokacyjnym z 1246 roku. Miasto prędko rozwijało się i zachodziła potrzeba rozbudowy świątyni.
Jeszcze w XIII wieku powstał niski, trójnawowy, pięcioprzęsłowy kościół o budowie halowej, z dwuprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium. Ściany świątyni opięte były zewnętrznymi przyporami. Nawę główną wraz z prezbiterium przykryto dachem dwuspadowym, natomiast nawy boczne przykrywały niższe, dwuspadowe daszki poprzeczne, osobno przykrywające każde przęsło. Na początku XIV wieku, na osi fasady zachodniej wzniesiono czworoboczną wieżę.
W latach 1330 – 1380 przebudowano nawę główną oraz prezbiterium, nadbudowując ściany. Uzyskano w ten sposób świątynię bazylikową z nawą główną wyższą od naw bocznych. Nawę główną wraz z prezbiterium przykryto wspólnym dachem dwuspadowym. Wnętrze kościoła pokryto wówczas polichromią, przebudowano zakrystię, zbudowano emporę muzyczną, a w 1379 roku zainstalowano w świątyni organy. W 1364 roku w wieży kościelnej zawieszono dzwon.
Wiek XV to czas ciągłych przebudów kościoła farnego w Elblągu. Wydłużono wówczas nawy boczne w kierunku wschodnim i zrównano ich elewacje z elewacją wschodnią prezbiterium. Poszerzono nawy boczne, budując nowe ściany na zewnątrz przypór. Stare ściany rozebrano, a między szkarpami powstały boczne kaplice. W ciągu kaplic umieszczono boczne kruchty, które zostały poprzedzone pięknymi portalami, dekorowanymi terakotą. Posadzkę wschodniej części kościoła podniesiono o kilka stopni, wyodrębniając w ten sposób prezbiterium oraz kaplice wschodnie przy prezbiterium. Nawę południową w obrębie korpusu nawowego oraz północną nawę podwyższono do wysokości nawy głównej. Nawa południowa w obrębie kaplicy wschodniej pozostała parterowa. W ten sposób powstała świątynia halowa, którą przykryto sklepieniami gwiaździstymi, wspartymi na sześciu parach filarów. Korpus nawowy zadaszono trzema dwuspadowymi dachami, z których każdy przykrywał jedną nawę. Osobnym dachem dwuspadowym przykryto wschodnią część nawy południowej. Zbudowano również trzy dekoracyjne, wschodnie szczyty wysokich dachów świątyni oraz szczyt dachu wschodniej części niskiej nawy południowej.
Od zachodu, dla wzmocnienia głównej wieży, wzniesiono przy niej dwie nieco niższe, czworoboczne wieże, tworząc zachodni masyw wieżowy. Każda z wież została przykryta osobnym, czworobocznym dachem namiotowym. W tym okresie w wieży głównej zawieszonych było już siedem dzwonów.

W 1573 roku protestanci przejęli elbląski kościół św. Mikołaja i przekazali w zarząd Radzie Miejskiej.
Pod koniec XVI wieku główną wieżę świątyni podwyższono i przykryto wysokim, renesansowym hełmem.
W latach 1615 – 1617 pertraktacje z Radą Miasta Elbląga w sprawie odzyskania kościoła św. Mikołaja dla katolików, z upoważnienia biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego, prowadził sekretarz króla Zygmunta III Wazy – Stefan Sadowski. W 1617 roku świątynia została zwrócona katolikom.

Zbudowany przez Radę Miasta hełm głównej wieży fary był wysoki i piękny. Miał jednak pewną wadę, a mianowicie przyciągał pioruny. Niejednokrotnie zdarzały się niegroźne uderzenia piorunów w hełm wieży głównej, a zdarzyło się to w 1647, 1652 i w 1718 roku. W 1763 roku od uderzenia pioruna zapaliła się wieża, lecz na szczęście prędko ją ugaszono.

Inaczej wydarzyło się 26 kwietnia 1777 roku. Od uderzenia pioruna wieża stanęła w płomieniach. Ogniem zajął się dach świątyni, pobliskie budynki i ratusz. Starano się ugasić pożar, niestety bezskutecznie. Mieszkańcy zaczęli ratować wyposażenie kościoła. Wkrótce po pożarze wieża kościelna runęła, burząc sklepienia, które z kolei zniszczyły ołtarz główny i pozostałe w świątyni wyposażenie.

Podczas odbudowy fary rozebrano zachodni masyw wieżowy, kościół obniżono o ok. 6,5 m i przesklepiono sklepieniami żaglastymi. Dach trójkalenicowy zastąpiono szerokim dachem kalenicowym trójspadowym, zwieńczonym wieżyczką sygnaturki. Wnętrzu próbowano nadać wygląd barokowy. Otynkowano ściany i filary. A wszystkie figury, które dotychczas były polichromowane, przemalowano na biało. Na sklepieniach żaglastych pojawiły się skromne sztukaterie i delikatne malowidła ornamentalne. W 1790 roku zrekonstruowano zniszczony ołtarz główny. Sukcesywnie pojawiało się w świątyni nowe wyposażenie. W 1850 roku położono w kościele nową, marmurową posadzkę.
Nadal brakowało wieży, a szeroka budowla przykryta zbyt niskim dachem, pozbawiona wieży, przypominała bardziej stodołę niż świątynię.

Na początku XX wieku władze miasta zgromadziły fundusze na odbudowę wieży. Dzieła tego podjął się elbląski mistrz budowlany Otto Depmeyer, który wykorzystał sposób konstrukcji, wg którego inż. Gustave Eiffel zbudował paryską wieżę. Depmeyer zaprojektował budowę wysokiej, ceglanej podstawy, na której miała stanąć stalowa konstrukcja obudowana lekkim murem. Konstrukcja ta miała być jednocześnie szkieletem wysokiego hełmu. 24 października 1906 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę wieży kościelnej. Budowę wieży o wysokości 97 m ukończono w 1907 roku. W jej wnętrzu na I piętrze urządzono bibliotekę parafialną, posiadającą ok. 1500 woluminów, w tym również średniowieczne manuskrypty. Na wyższych kondygnacjach mieścił się mechanizm zegara wieżowego oraz 6 dzwonów odlanych z brązu.

W czasie I wojny światowej zarekwirowano wszystkie dzwony elbląskiej fary na cele przemysłu zbrojeniowego.
W okresie międzywojennym, podczas remontu i konserwacji ołtarzy, odkryto gotyckie malowidła figuralne z końca XIV wieku, które zostały odsłonięte i zakonserwowane. Niestety, nie przetrwały działań zbrojnych II wojny światowej.

W styczniu 1945 roku Stare Miasto Elbląg zostało ogłoszone twierdzą. Podczas zdobywania miasta przez Armię Czerwoną, w wyniku wzmożonego ostrzeliwania, Stare Miasto zostało całkowicie zburzone. 2 lutego 1945 roku staromiejska świątynia została doszczętnie wypalona. Wśród morza gruzów, na stalowej konstrukcji wieży kościelnej pozostało jedynie blaszane pokrycie najwyższej kondygnacji hełmu zwieńczone krzyżem, który wznosił się wysoko ku niebu. Na szczęście, przed nadejściem frontu, część najcenniejszego, gotyckiego wyposażenia kościoła umieszczono w różnych okolicznych świątyniach, dzięki czemu uratowały się.

Po zakończeniu II wojny światowej Elbląg znalazł się w granicach Polski.
Pod koniec 1947 roku do parafii św. Mikołaja przybył nowy proboszcz – ks. Wacław Hipsz, który w maju 1948 roku zorganizował Komitet Odbudowy Zabytkowego Kościoła. 25 lipca 1948 roku rozpoczęto mozolne odgruzowywanie świątyni. Codziennie pracowało tu społecznie ok. 25 osób, którym pomagała młodzież szkolna. Po odgruzowaniu okazało się, że konstrukcja ścian kościoła jest w dobrym stanie, natomiast ceglane filary uległy odchyleniu. Postanowiono związać je za pomocą żelbetowego stropu. W 1950 roku zabetonowano kolebkowy strop nad nawą główną oraz płaskie stropy nad nawami bocznymi. Stropy te uszczelniono papą bitumiczną. Połatano ściany, otynkowano stropy oraz górną część ścian.
Kolejny proboszcz – ks. Gedymin Pilecki w 1955 roku przeszklił okna i rozpoczął odbudowę dachu. Nadbudowano wówczas trzy trójkątne szczyty wschodnie oraz dwa szczyty zachodnie dla naw bocznych, zbudowano więźbę dachową i pokryto dach czerwoną dachówką. W 1960 roku trójkalenicowy dach kościoła farnego w Elblągu był skończony.
Do odbudowania pozostała wieża kościelna. Konserwatorzy zabytków sugerowali rozebranie stalowej konstrukcji wieży. Powołano wówczas komisję fachowców, która orzekła, że jest to konstrukcja unikalna i podlega ochronie oraz, że jest dobrze zachowana. Uważali, że utrzymanie stalowej konstrukcji hełmu wieżowego jest konieczne, a hełm należy odtworzyć zgodnie z wymaganiami konserwatorów zabytków. Ceglaną podstawę wieży połatano gotycką cegłą z rozbieranego kościoła w Kadynach. Nadbudowano trójkątne szczyty wieńczące ściany wieży i przystąpiono do budowy i montażu bardzo wysokiego, renesansowego hełmu. W wieży zawieszono trzy stalowe dzwony z dawnego ewangelickiego kościoła św. Anny w Elblągu. W 1965 roku staromiejska fara w Elblągu została odbudowana.
Cały czas od 1955 roku ks. proboszcz Pilecki starał się o przejęcie ruchomego wyposażenia z opuszczonych lub rozbieranych kościołów w okolicy. W ten sposób udało mu się zdobyć kilka gotyckich ołtarzy i inny sprzęt dla kościoła św. Mikołaja.
W latach 1969 – 1989 w świątyni sukcesywnie montowano nowe witraże.

25 marca 1992 roku, decyzją papieża Jana Pawła II ustanowiona została diecezja elbląska. Ordynariuszem elbląskim został dotychczasowy sufragan chełmiński – bp Andrzej Śliwiński, a kościół parafialny św. Mikołaja został podniesiony do rangi katedry elbląskiej.

W ósmą rocznicę powołania diecezji elbląskiej, 25 marca 2000 roku bp Andrzej Śliwiński ustanowił Sanktuarium Krzyża Świętego w katedrze św. Mikołaja w Elblągu. Historia relikwii Krzyża Świętego w Elblągu rozpoczęła się w połowie XIII wieku, kiedy to relikwie zostały przywiezione do tutejszego zamku krzyżackiego, podarowane przez wielkiego mistrza krzyżackiego Hermana von Salza. Ok. 1400 roku Krzyżacy ufundowali relikwiarz ozdobiony drogimi kamieniami i perłami. Relikwiarz ten umieścili w kaplicy zamkowej, gdzie przebywał do 1454 roku. Wtedy to mieszkańcy Elbląga poddali swoje miasto polskiemu królowi – Kazimierzowi Jagiellończykowi, a zamek krzyżacki zburzyli. Relikwiarz Krzyża Świętego przeniesiono do fary miejskiej św. Mikołaja. W 1945 roku relikwiarz został uszkodzony, lecz po 30 latach dokonano jego rekonstrukcji. Obecnie wystawiony jest w zakratowanej niszy, na prawo od ołtarza głównego.

Katedra św. Mikołaja w Elblągu jest kościołem orientowanym o budowie halowej, trójnawowym, pięcioprzęsłowym z dwuprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium. Świątynia jest ceglaną budowlą gotycką. Posiada prostą bryłę z ostrołukowymi oknami, wypełnionymi kamienną, maswerkową dekoracją z laskowaniem. Poza obrys planu prostokątnego wystaje nieco w kierunku północnym i wschodnim tylko północna zakrystia.
Od zachodu do nawy głównej dostawiona jest czworoboczna wieża ceglana z wysokim, renesansowym hełmem miedzianym. Łączna wysokość wieży wynosi 97 m. W przyziemiu wieży mieści się ostrołukowy, uskokowy, ceglany portal główny.
Pozostałe dwa portale boczne usytuowane są w północnej i południowej elewacji. Są to podwójne portale ostrołukowe u czworobocznej oprawie z dekoracyjnymi fryzami ze szkliwionej terakoty. Zabytkowy portal północny posiada również trzy kamienne kolumienki – dwie po bokach i środkową między otworami drzwiowymi.
Bryła świątyni oszkarpowana jest zewnętrznymi przyporami w narożach oraz na elewacji wschodniej. Przypory ścian bocznych zostały wciągnięte do wnętrza kościoła, tworząc jednocześnie ściany między kaplicami. Potężne narożne przypory posiada również ceglana wieża. Przypory świątyni zostały ozdobione zygzakowymi szlakami ciemnej cegły.
Inną dekoracją elewacji kościoła są ażurowe fryzy ceglane, których fragmenty znajdują się wokół portali bocznych, nad małymi okienkami ponad portalem południowym, a także na wschodniej części elewacji południowej, między rzędami okien.
Najbardziej dekoracyjną elewację posiada zabytkowa zakrystia północna, przykryta pulpitowym dachem ceramicznym. Jej trójdzielne północne okna oraz wąskie, lancetowe wschodnie i w narożu północno-wschodnim, zdobione są maswerkami. Wszystkie okna tej kondygnacji zakrystii zwieńczone są wimpergami w kształcie oślego grzbietu. Pod gzymsem koronującym, między łukami okien, elewację zdobią wąskie, lancetowe blendy, nadające wyjątkowej lekkości. Przyziemie tej zakrystii posiada różnej szerokości okna ostrołukowe, ale bez maswerków.
Południowa zakrystia posiada w przyziemiu niskie okna ostrołukowe bez dekoracji maswerkowej, wyżej rząd wysokich okien, rozdzielony ażurowym gzymsem z rzędem okien niskich. Oprócz okien przyziemia, wszystkie okna tej zakrystii są dwudzielne, z dekoracją maswerkową.
Zachodnie okna naw bocznych są dwudzielne, wschodnie – trójdzielne, a okna elewacji bocznych – czwórdzielne, z wyjątkiem trzech małych okien dwudzielnych nad południowym portalem. Wszystkie okna katedry są ostrołukowe, wypełnione dekoracją maswerkową.
Elewacja wschodnia i zachodnia zwieńczone są trójkątnymi szczytami. Od strony wschodniej są to trzy szczyty (nad każdą nawą), natomiast od zachodu dwa – tylko nad nawami bocznymi. Szczyty rozczłonkowane są ceglanym laskowaniem horyzontalnie i wertykalnie, tworząc czworokątne i trójkątne blendy. Szczyty te zamykają dwuspadowy dach trójkalenicowy, kryty czerwoną dachówką ceramiczną.
Takie same szczyty jak w kościele, z takimi samymi zdobieniami, wieńczą każdą z czterech ścian wysokiej, ceglanej wieży. W elewacji przyziemia wieży, od północy i południa, znajdują się okrągłe okienka, a od zachodu – ceglany portal główny. Od wysokości dachów świątyni, wieżę ze wszystkich stron zdobią wysokie, kilkupiętrowe, ostrołukowe płyciny. Ponad nimi, nad gzymsem znajdują się prostokątne otwory dzwonne, wyżej trójkątne szczyty z dekoracją blendową, a ponad nimi już tylko wysoki, renesansowy hełm z galeryjkami widokowymi na dwóch poziomach. Dominantą hełmu wieży katedralnej jest krzyż.

W przyziemiu wieży kościelnej mieści się kruchta zachodnia z okrągłymi witrażami po bokach oraz wejściem na wieżę.
Wchodząc do świątyni przez główny portal i widząc jedynie nawę główną i ceglane filary, odnosi się wrażenie, że kościół jest pusty, a betonowy strop tworzy surowe wnętrze.
Ściana ołtarzowa jest otynkowana, tak jak stropy oraz górne partie ścian. Dolne natomiast pozostały ceglane, tak jak filary. Stropy świątyni wsparte są na sześciu parach ośmiobocznych filarów ceglanych.
Na ścianie ołtarzowej została umieszczona gotycka rzeźba z ok. 1400 roku, przedstawiająca Grupę Ukrzyżowania, tzn. Chrystusa na 4-metrowym krzyżu, a pod krzyżem Matkę Bożą i św. Jana Ewangelistę. Rzeźby zostały wykonane przez Jana van der Maltena, a ufundowane przez ówczesnego proboszcza – ks. Mikołaja Wulsacka.
Proboszcz ufundował też 12 gotyckich figur Apostołów z początku XV wieku, które są umieszczone na cokołach przy filarach międzynawowych. Figury apostołów, Grupa Ukrzyżowania, figura św. Mikołaja i chrzcielnica pochodzą z czasów gotyckich elbląskiej fary.
Z lewej strony nawy głównej, na filarze zamontowana jest renesansowa ambona, dekorowana płaskorzeźbionymi figurami ewangelistów – św. Mateusza i św. Łukasza, wykonana w 1588 roku przez Jakuba Frecha.
W nawach bocznych panuje zupełnie inny nastrój, ponieważ ogromne, kolorowe witraże, które wypełniają wszystkie okna, bardzo ocieplają wnętrze.
W nawie północnej znajdują się trzy kaplice, w których umieszczono ołtarze zdobyte z innych kościołów. Neogotycki ołtarz Ukrzyżowania, w formie tryptyku z 1913 roku pochodzi z kościoła w Kadynach. W następnej kaplicy umieszczono barokowy ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy z 1785 roku. Kolejna kaplica posiada gotycki ołtarz Trzech Króli, w formie tryptyku, z 1520 roku, który pochodzi z kościoła protestanckiego Trzech Króli na Nowym Mieście w Elblągu. W tej kaplicy ustawiono gotycką chrzcielnicę odlaną z brązu z 1387 roku, wykonaną przez mistrza Bernhausera. Zniszczeniu uległa tylko nakrywa. Chrzcielnica pochodzi z gotyckich czasów elbląskiej fary.
Na ścianie obok kaplicy zamontowane zostało epitafium burmistrza Walentego Bodeckera z 1587 roku, wykonane przez Willema van den Blocke.
Dalej jest wejście do zabytkowej zakrystii z 1402 roku, nad którą znajduje się empora za sklepieniem gwiaździsto-żebrowym. W zakrystii zachowały się oryginalne gotyckie sklepienia gwiaździsto-żebrowe.
Nad północną kruchtą mieści się niewielka empora ze sklepieniem krzyżowym. Na tej emporze do 1945 roku zamontowana była gotycka Grupa Ukrzyżowania.
Prezbiterium w katedrze elbląskiej podniesione jest o kilka stopni w stosunku do korpusu nawowego. Umieszczono tam posoborowy ołtarz, tron biskupi, a na ścianie oprócz Grupy Ukrzyżowania, również obraz Matki Bożej Częstochowskiej.
Po prawej stronie ołtarza znajduje się zakratowana nisza w ścianie, w której umieszczono relikwiarz Krzyża Świętego.
Na prawo od tej niszy, na zamknięciu nawy południowej stoi ponadnaturalnej wielkości figura patrona kościoła, św. Mikołaja z 1410 roku, ufundowana przez proboszcza – ks. Mikołaja Wulsacka.
Obok znajduje się południowa zakrystia z żebrowym sklepieniem gwiaździstym, a nad nią podobnie sklepiona empora. W nawie południowej również znajdują się trzy kaplice z gotyckimi ołtarzami w formie tryptyków. Jest tam m.in. ołtarz Bractwa Przewoźników Wiślanych z 1510 roku oraz ołtarz NMP z 1520 roku. Ołtarze te pochodzą z likwidowanego kościoła NMP w Elblągu.
Ostatnie przęsło nawy głównej zajmuje empora muzyczna z prospektem organowym pochodzącym z kościoła w Nowem.
Ostatnie przęsła naw bocznych zostały oddzielone od korpusu nawowego ścianami. Po stronie południowej zorganizowano kaplicę bł. Karoliny Kózkówny, którą w 1987 roku beatyfikował papież Jan Paweł II. 23 października 2010 roku w katedrze elbląskiej utworzono kaplicę bł. Karoliny Kózkówny. Kaplicę poświęcił biskup tarnowski Wiktor Skworc, który przekazał wówczas diecezji elbląskiej relikwie bł. Karoliny. Relikwiarz bł. Karoliny umieszczony jest w kaplicy, pod jej ołtarzem.
Naprzeciwko kaplicy bł. Karoliny Kózkówny znajduje się wejście do nowej zakrystii.

Katedra elbląska jest kościołem wyjątkowym. Dwa razy doszczętnie zniszczony, powstawał jak Fenix z popiołów. I choć dziś widać jeszcze, że jest to twór posklejany z tradycji i nowoczesnych technologii, to jednak cały czas pięknieje i staje się bardziej spójny. Tak samo, jak miejscowa ludność – choć przybyła tu z różnych stron, dziś stanowi jedno społeczeństwo, które systematycznie rozwija się.
Elbląska katedra św. Mikołaja posiada najwyższą wieżę kościelną na wschód od Wisły. Odnowiona wieża od wiosny 2015 roku udostępniona jest dla turystów. Na niższy poziom galeryjki widokowej na wysokości 67,08 m można się dostać po pokonaniu 366 stopni na pięciu poziomach. Jak się tam wejdzie, można pokonać już wszystkie przeszkody. A stamtąd… rozpościerają się naprawdę szerokie horyzonty i piękne widoki.