Zamek królewski w Niepołomicach

Niepołomice      0 Opinie

Opis

W połowie XIV wieku, w rozległej puszczy na wschód od Krakowa, na skarpie dawnej doliny Wisły, stała rezydencja królewska, wokół której powstała osada o funkcjach usługowych dla dworu królewskiego. Już w 1349 roku król Kazimierz Wielki ufundował dla tej osady kościół parafialny.
W pobliżu osady nazwanej Niepołomicami krzyżowały się ważne szlaki handlowe ze wschodu do Krakowa i dalej na Śląsk oraz z Mazowsza na Węgry, co powodowało szybki rozwój osady.
W 1349 roku król Kazimierz Wielki wydał dokument państwowy, datowany z Niepołomic. Nie ma pewności, czy był to już murowany zamek, czy tylko drewniany dwór myśliwski.

Z całą pewnością w latach 60. XIV wieku stał tu już obronny zamek murowany z cegły, na kamiennych fundamentach.
Legenda mówi, że zamek na Wawelu stoi na jednym z 7 czakramów ziemskich o niezwykłej mocy. Podobno przy budowie zamku w Niepołomicach, jako kamień węgielny złożono skałę przywiezioną przez Kazimierza Wielkiego, wydobytą wcześniej z podziemi kaplicy św. Gereona na Wawelu, którą uznaje się za źródło tajemnej mocy. W ten sposób zamek niepołomicki otrzymał od swego fundatora własny czakram.
Gotycki zamek obronny w Niepołomicach został wzniesiony na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Południowe skrzydło stanowił piętrowy dom mieszkalny z czworoboczną wieżyczką obronną przy zachodnim krańcu. Od wschodu usytuowany był budynek dwukondygnacyjny, jednotraktowy, który prawdopodobnie pełnił funkcje gospodarcze i mieszkalne dla służby. Od zachodu i północy dziedziniec zamykał mur kurtynowy, wzmocniony narożnymi wieżami. Wieża północno-zachodnia, na planie kwadratu, posiadała trzy kondygnacje. Druga wieża na planie prostokąta, umieszczona w północno-wschodnim narożniku, prawdopodobnie była przeznaczona na miejsce ostatniej obrony, ponieważ posiadała grubsze mury, a w jej piwnicach znajdowała się studnia. Mury kurtynowe zapewne zwieńczone były krenelażem i wyposażone w ganek dla straży. Brama wjazdowa umieszczona była w kurtynie zachodniej i być może wzmocniona wieżą bramną.
Zamek kazimierzowski w Niepołomicach był gotycką strażnicą, której głównym zadaniem była obrona stołecznego Krakowa przed najazdami ze wschodu, a także strzegł on pobliskiego brodu na Wiśle. Z zamku czasami wyruszały wyprawy myśliwskie do Puszczy Niepołomickiej, ale za czasów Kazimierza Wielkiego nie zdarzało się to często.

Dopiero król Władysław Jagiełło uczynił z zamku bazę do polowań, był on bowiem wielkim miłośnikiem łowów na grubego zwierza.
Również prawdziwy rozkwit niepołomickiego zamku wydarzył się za panowania Jagiełły. W tym czasie odbywały się tu zjazdy koronne, sądy nadworne, czy spotkania króla z jego radą. Jagiełło nie przepadał za Krakowem, dlatego często przebywał w pobliskich Niepołomicach, gdzie podejmował wiele ważnych decyzji dotyczących kraju, a także życia osobistego. Tu podejmował wielu znakomitych gości, dzięki czemu rozwijała się również osada Niepołomice.

Następca i syn Władysława Jagiełły – król Władysław Warneńczyk, przygotowując się do wojny z Turcją zastawiał wiele dóbr królewskich. Piotrowi i Michałowi Dybaczom w 1442 roku zastawił Niepołomice. Król Władysław Warneńczyk zginął w 1444 roku pod Warną.

Ponieważ zastawionych Niepołomic nie wykupiono, z czasem zostały oderwane od domeny królewskiej i przemianowane na starostwo zastawne. Od 1454 roku na zamku oprócz starosty mieszkał też celnik opiekujący się promem na Wiśle, a także strażnicy leśni.

Kolejny król Polski, brat Władysława Warneńczyka – Kazimierz Jagiellończyk często bywał w Niepołomicach, ale przede wszystkim na polowaniach, a nie w sprawach państwowych.
Jedynie w latach 1471 i 1472 dwór królewski przez pewien czas rezydował na zamku niepołomickim. Przyczyną tych dłuższych pobytów było prawdopodobnie „morowe powietrze” panujące w Krakowie.
Synowie Kazimierza Jagiellończyka rzadko bywali w Niepołomicach, a ich pobyty zawsze miały charakter rekreacyjny. Władysław w wieku 15 lat został królem Czech, Kazimierz związał się z Litwą, Jan Olbracht większość czasu spędzał w Krakowie lub Sandomierzu, Malborku, czy Toruniu, a Aleksander bywał w Krakowie lub Wilnie.

Dopiero ich młodszy brat Zygmunt, zwany później Starym, zainteresował się Niepołomicami.
Król Zygmunt Stary wiele podróżował po kraju, w tym regularnie na trasie Kraków – Wilno. Dzięki dogodnemu położeniu, zamek niepołomicki doskonale nadawał się na etapową rezydencję podróżną.
Król wykupił więc Niepołomice z zastawu, a zamek postanowił zmodernizować. W latach 20. i 30. XVI wieku, pod kierunkiem Bartolomea Berrecciego i Benedykta z Sandomierza przeprowadzono remont, rozbudowę i modernizację gotyckiej strażnicy.
Mury kurtynowe przebudowano w północne i zachodnie skrzydła mieszkalne, a wokół dziedzińca, wzdłuż czterech skrzydeł zamkowych założono drewniane krużganki. Powstała w ten sposób rezydencja renesansowa, którą ozdobiono detalami architektonicznymi.
Rezydencję tę upiększyła również królowa Bona, zakładając rozległe włoskie ogrody, przyległe do południowego skrzydła zamku.
Zygmunt Stary często bywał w Niepołomicach z żoną i dworem. Zdarzało się, że kiedy stołeczny Kraków nawiedzały zarazy, zabierał żonę, dzieci, część dworu, służbę i wyjeżdżał do pobliskich Niepołomic przeczekać niezdrowe powietrze. Tak było m.in. w 1526 i 1527 roku.
We wrześniu 1527 roku, podczas polowania na niedźwiedzia, wydarzył się nieszczęśliwy wypadek. Na to polowanie wybrała się z królem również jego brzemienna małżonka – królowa Bona, aby obserwować łowy. Wybrano dla niej dogodne miejsce na uboczu. W pewnej chwili ranione zwierzę puściło się do ucieczki właśnie w kierunku, gdzie stała królowa. Uciekając w popłochu, jej koń potknął się, zrzucając królową na ziemię. Po upadku królowa Bona przedwcześnie urodziła syna, który zmarł po kilku godzinach. Nadano mu imię Olbracht i pochowano w niepołomickim kościele. W 1548 roku, na prośbę królowej ekshumowano szczątki królewicza Olbrachta i złożono w królewskiej krypcie na Wawelu, podczas uroczystości pogrzebowych jego ojca – króla Zygmunta Starego.

W 1550 roku na zamku niepołomickim wybuchł pożar, który strawił północne i wschodnie skrzydło rezydencji królewskiej. Król Zygmunt August podjął decyzję, aby po usunięciu szkód przystąpiono do odbudowy i rozbudowy zamku.

W latach 1551 – 1571, pod kierownictwem budowniczego Tomasza Grzymały i przy współpracy z polskimi i włoskimi muratorami i dekoratorami (m.in. florencki rzeźbiarz Santi Gucci), powstała nowa renesansowa rezydencja. Odbudowano zniszczone skrzydła zamku, a nad wszystkimi skrzydłami dobudowano trzecią kondygnację. Od strony dziedzińca dobudowano wieżyczki klatek schodowych, a trzykondygnacyjne drewniane krużganki, przy każdym skrzydle wsparto na trzech murowanych filarach. Elewacje zamku ozdobiono renesansowymi portalami i obramieniami okiennymi.

Królowie elekcyjni nie byli zainteresowani Niepołomicami, dlatego też po śmierci króla Stefana Batorego w 1586 roku, zamek niepołomicki przestał pełnić funkcję rezydencji królewskiej. Powstało wówczas starostwo niepołomickie, a starostami byli m.in. przedstawiciele rodu Branickich i Lubomirskich.
W latach 1635 – 1637 z inicjatywy Aleksandra Michała Lubomirskiego, który pełnił wówczas funkcję wojewody krakowskiego, przebudowano krużganki zamkowe. Powstały wtedy barokowe krużganki murowane, wsparte na okrągłołukowych arkadach, zwieńczone sklepieniami krzyżowymi. Zmieniono również wystrój wnętrz i przebudowano kominki.

Podczas najazdu szwedzkiego w 1665 roku, zamek zajęły wojska szwedzkie, które umieściły tu magazyn żywności. Najeźdźcy ograbili zamek i złupili miasto. Opuszczony, nieremontowany i zaniedbany zamek zaczął niszczeć.

Rezydencja niepołomicka jeszcze raz, w okresie saskim, w 1710 roku ponownie została włączona w majątek królewski. Czyniono nawet przygotowania do remontu, ale skończyło się tylko na przygotowaniach.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Niepołomice znalazły się w zaborze austriackim. Zaborcy zniszczony zamek przeznaczyli na koszary. Rozebrane zostało wówczas całe II piętro rezydencji, osłabione mury zamkowe wsparte zostały od zewnątrz przyporami, a całość budowli przykryto dachem mansardowym. Elewacja zachodnia otrzymała wówczas wygląd klasycystyczny. W 1825 roku w zamku umieszczono szpital wojskowy, który w tym miejscu funkcjonował do 1856 roku.

Przed I wojną światową w królewskiej rezydencji mieścił się urząd gospodarczy Wirtschaftsamt z pomieszczeniami gospodarczymi i magazynowymi oraz mieszkania.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, po doraźnym remoncie zamek niepołomicki stał się obiektem użyteczności publicznej.
Podczas II wojny światowej zamek został zajęty przez wojska niemieckie, ale nie został zniszczony.
W 1945 roku umieszczono w nim kilka instytucji: Liceum Ogólnokształcące, salę gimnastyczną, Pocztę, Izbę Porodową, łaźnię miejską, bibliotekę publiczną, a także prywatne mieszkania.

W 1986 roku zamek królewski w Niepołomicach wpisano do rejestru zabytków i rozpoczęto wykwaterowywanie użytkowników budowli.
W 1991 roku królewską siedzibę przejęła Gmina Niepołomice. Przystąpiono wówczas do kompleksowych prac renowacyjnych zniszczonego i zaniedbanego obiektu. Po kilkunastu latach remontu i prac adaptacyjnych, przeprowadzonych pod okiem konserwatorów zabytków, w 2007 roku królewska rezydencja odzyskała dawny blask.
Zamek został przykryty dwuspadowymi dachami mansardowymi, kryjącymi mieszkalne poddasze, od strony zewnętrznej doświetlone lukarnami, natomiast od strony dziedzińca – lukarnami w kształcie bawolego oka.
W południowym skrzydle zachowały się gotyckie fragmenty pierwotnych murów zamkowych. Drewniany krużganek południowego skrzydła, wsparty na trzech murowanych filarach, zrekonstruowano na wzór krużganków z okresu Zygmunta Augusta.
Na zewnątrz południowego skrzydła zamku zachowała się pozostałość gotyckiej wieżyczki obronnej – dziś już tylko jednokondygnacyjny fragment nakryty daszkiem łamanym.
Podczas remontu pięknie odrestaurowano elewacje zamkowe, w tym elewację zachodnią z bogato zdobionym portalem bramnym oraz frontonem, obramienia okienne, a także detale architektoniczne. Malowniczy, zadbany dziedziniec arkadowy ozdobiono siedzącą na ławce figurą zamyślonego Stańczyka – nadwornego błazna polskich królów z rodu Jagiellonów: Aleksandra, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.
Na południe od zamku znajduje się odtworzony włoski ogród królowej Bony.

Zamek udostępniony jest do zwiedzania. W komnatach zamkowych działa Muzeum Niepołomickie. Prezentowane są tu kolekcje obrazów i rzeźb, stanowiące własność Muzeum Narodowego w Krakowie. Ekspozycja Kaplica zamkowa prezentuje dokumenty, ornaty oraz renesansowe paramenty liturgiczne. Osobną wystawę stanowi bardzo bogata ekspozycja trofeów myśliwskich i XIX-wiecznej broni myśliwskiej. W jednej z komnat urządzono gabinet polskiego fotografika przyrody, filmowca i podróżnika – Włodzimierza Puchalskiego.

Dziś zabytkiem administruje Fundacja Zamek Królewski w Niepołomicach, która pełni również funkcję ośrodka kultury, organizując koncerty, recitale, wystawy, spektakle, a także pokazy walk rycerskich.
W zamku mieści się też Hotel Zamek Królewski z restauracją Bona oraz Centrum Konferencyjnym.