Katedra w Łowiczu

Opis

Na przełomie XI i XII wieku książę mazowiecki Władysław Herman nadał arcybiskupom gnieźnieńskim dobra łowickie, co późniejsi książęta mazowieccy utrzymali w mocy prawa. W 1100 roku wystawił też w Łowiczu drewnianą świątynię parafialną pw. Wniebowzięcia NMP.
Pierwsza wzmianka o Łowiczu pochodzi z bulli z 1136 roku papieża Innocentego II. Występuje tam nazwa większej osady „Loviche”, położonej nad rozlewiskami Bzury, która wraz z przyległymi terytoriami i ich mieszkańcami miała być własnością arcybiskupów.

W 1355 roku abp Jarosław Bogoria Skotnicki rozpoczął w Łowiczu budowę zamku, jako stałej rezydencji arcybiskupów gnieźnieńskich. Prawdopodobnie abp Skotnicki wzniósł w tym czasie również nowy, murowany kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP, który stanął w miejscu książęcego drewnianego kościoła z 1100 roku.
Była to murowana z cegły, bezwieżowa świątynia orientowana, wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu. Kościół przykrywał wysoki dach dwuspadowy, ograniczony od wschodu i zachodu trójkątnymi szczytami. Z dużym prawdopodobieństwem była to świątynia salowa, jednonawowa.

Od XV wieku Łowicz był miastem rezydencjalnym prymasów Polski, z zamkiem i murowaną, gotycką świątynią, którą prymas Wojciech Jastrzębiec w 1433 roku wyniósł do godności kolegiaty. Przy kolegiacie ustanowił kapitułę kolegiacką, składającą się z 3 prałatów i 10 kanoników. Przy kolegiacie działała szkoła kolegiacka, która przede wszystkim miała przygotowywać kandydatów do stanu duchownego. Łowicka szkoła kolegiacka współpracowała z Akademią Krakowską.

Pojawienie się kapituły oraz duchowieństwa kolegiackiego wymusiły rozbudowę świątyni. Jeszcze w XV wieku prymas Polski abp Jan Odrowąż ze Sprowa rozbudował prezbiterium w kierunku wschodnim.
W 1515 roku pożar uszkodził zachodnią część kolegiaty, spłonęły wówczas m.in. organy z 1410 roku. Podczas kolejnego wielkiego pożaru w 1525 roku, kościół znów uległ zniszczeniu. Ówczesny prymas abp Jan Łaski prędko odbudował kolegiatę, która zachowała styl gotycki, jedną nawę, a także pozostawała nadal bez wież.

W 1562 roku w łowickiej kolegiacie pochowano pod prezbiterium prymasa Jana Przerembskiego. Przy północnej ścianie prezbiterium umieszczono renesansowy pomnik prymasa, wykonany w czerwonym marmurze przez Hieronima Canavesi.

Kolejny prymas Jakub Uchański, pierwszy interrex w okresie bezkrólewia w Polsce, chcąc spocząć po śmierci w kolegiacie, sprowadził do Łowicza znanego architekta i rzeźbiarza Jana Michałowicza z Urzędowa, któremu zlecił wybudowanie kaplicy grobowej. Jeszcze za życia prymasa stanęła renesansowa kaplica, przylegająca od południa do prezbiterium. W niej w 1581 roku pochowano prymasa Uchańskiego, a także ustawiono jego alabastrowy pomnik. Dziś pomnik ten, przebudowany przez Efraima Schrögera stoi przed wejściem do kaplicy Uchańskiego (dziś św. Wiktorii).

W latach 1609 – 1611 wybudowano kolejną kaplicę renesansową przy południowej elewacji świątyni, ufundowaną przez prymasa Jana Tarnowskiego. W kaplicy tej, poświęconej Świętej Trójcy, pochowano prymasa Tarnowskiego oraz członków jego rodu.

Prawdopodobnie w 1611 roku dobudowano do kolegiaty dwie nawy boczne, czyniąc ją świątynią trójnawową.
Prymas Wawrzyniec Grembicki, po 1616 roku po północnej stronie prezbiterium wybudował obszerne pomieszczenie, pełniące jednocześnie funkcję zakrystii kanonickiej i kapitularza. W połowie XVII wieku obok wybudowano nową zakrystię kanonicką, a nad nią nowy kapitularz i pomieszczenie biblioteki.
W latach 20. XVII wieku prymas Grembicki podjął decyzję o zbudowaniu okazałych wież przy zachodniej elewacji prymasowskiej kolegiaty, których budowę zakończono w 1635 roku. W 1643 roku wieże nakryto hełmami.
W 1625 roku prymas Henryk Firlej ofiarował kolegiacie relikwie św. Wiktorii, rzymskiej męczennicy, które otrzymał od papieża Urbana VIII. Część relikwii umieszczono w złotym relikwiarzu, ufundowanym przez prymasa, a drugą część w kaplicy Jakuba Uchańskiego, zwanej odtąd kaplicą św. Wiktorii. Św. Wiktoria prędko stała się patronką Łowicza, a później całej diecezji łowickiej. Prymas Henryk Firlej ufundował też trzy monumentalne obrazy, pochodzące z warsztatu Tomasza Dolabelli, a przedstawiające sceny z życia Marii. Obrazy te umieszczono na ścianach prezbiterium.
Henryk Firlej wyraził życzenie, aby pochowano go w łowickiej kolegiacie. Tak też się stało i prymas spoczął po lewej stronie ołtarza wielkiego, gdzie wystawiono mu okazały pomnik autorstwa Abrahama van den Blocka i Wilhelma Richtera.

Kolejny prymas, Jan Wężyk ufundował kaplicę św. Anny, która została dobudowana do południowej elewacji świątyni. W tej kaplicy prymas Jan Wężyk został pochowany w 1638 roku.

Przy północnej nawie bocznej, w latach 1641 – 1647 wzniesiono kaplicę Bożego Ciała (dziś Najświętszego Sakramentu), w której został pochowany prymas Jan Lipski. W kaplicy tej od XVII wieku, aż po dzień dzisiejszy, w każdy czwartek rano sprawuje się Mszę Świętą poświęconą Bożemu Ciału, zwaną Cibavit. Jest to msza z procesją eucharystyczną. Procesje te dały początek barwnym, łowickim procesjom Bożego Ciała i stały się słynne na cały świat, a dziś znajdują się na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Kolejnym prymasem Polski był Maciej Łubieński, który w 1652 roku rozpoczął barokizację łowickiej kolegiaty. W tym celu zatrudnił architekta i budowniczego Tomasza Poncino, który nadbudował ściany prezbiterium i nawy głównej, od zachodu dobudował jedno przęsło, włączając w nie wzniesione wcześniej wieże, które połączył barokową fasadą. Zachował też dotychczasowy układ kaplic i ujednolicił elewacje boczne świątyni. Wnętrze kolegiaty otrzymało nowy, barokowy wygląd. Wysoka nawa i prezbiterium uzyskały bogatą dekorację stiukową, którą wykonał Jan Chrzciciel Falconi. Odnowiona została cała świątynia, a niektóre kaplice otrzymały nowy wystrój.
Prymas nie doczekał zakończenia prac, zmarł bowiem jeszcze w 1652 roku.

Podczas potopu szwedzkiego, w latach 1655 – 1657 kolegiata łowicka została ograbiona. Na szczęście, wcześniej udało się wywieźć na Jasną Górę część najważniejszych paramentów liturgicznych, relikwie, księgi oraz inne cenne przedmioty. Inną część zabezpieczono na terenie Łowicza.

Nie ukończono jeszcze przebudowy świątyni, rozpoczętej w 1652 roku, kiedy trzeba było już naprawiać szkody wyrządzone przez Szwedów. Dzieło rozpoczęte przez prymasa Macieja Łubieńskiego kończyli kolejni prymasi: Andrzej Leszczyński, jego stryjeczny brat Wacław Leszczyński oraz Mikołaj Prażmowski. Początkowo korzystali oni z usług Tomasza Poncino, a po jego śmierci w 1659 roku kierowanie pracami powierzyli jego bratu – Andrzejowi Poncino.
Prymas Andrzej Leszczyński zmarł w 1658 roku i został pochowany pod prezbiterium kolegiaty.
Jego brat – prymas Wacław Leszczyński wystawił nowy ołtarz główny, a także ołtarz boczny św. Rozalii. Ufundował też barokowy, dwudzielny pomnik-nagrobek z czarnego marmuru, wykonany ok. 1660 roku w Gdańsku. Pomnik ten, postawiony z prawej strony ołtarza, upamiętnia dwóch prymasów Leszczyńskich – Andrzeja i Wacława, pochowanych pod prezbiterium łowickiej kolegiaty.

Następca prymasów Leszczyńskich – prymas Mikołaj Prażmowski, po 16 latach od rozpoczęcia przebudowy kolegiaty, uroczyście konsekrował świątynię 14 października 1668 roku, pw. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja. Prymas Mikołaj Prażmowski zmarł w 1673 roku i został pochowany, zgodnie ze swoim życzeniem, w północnej nawie kolegiaty, przed dawną zakrystią kanonicką (obecnie kaplica Świętego Krzyża). Na filarze kaplicy Najświętszego Sakramentu umieszczone zostało jego epitafium, namalowane na miedzianej blasze.

Kolegiata łowicka zajmowała wysoką pozycję w diecezji gnieźnieńskiej. Często też zastępowała katedrę gnieźnieńską w wielu uroczystościach i zjazdach kościelnych. W kolegiacie w Łowiczu odbyło się kilka synodów prowincjonalnych i archidiecezjalnych, zwoływanych przez prymasów, m.in. w 1556, 1583, 1620, 1628, 1634, czy w 1720 roku. Nie dziwi więc, że prymasi troszczyli się o wygląd i wyposażenie prymasowskiej świątyni.

Prymas Jan Stefan Wydżga odnowił stalle kanonickie, natomiast prymas Michał Radziejowski ufundował gmach seminarium duchownego w Łowiczu.
Prymas Stanisław Szembek zmodernizował kaplice: Świętej Trójcy, Najświętszego Sakramentu oraz św. Anny. Ufundował też nowy ołtarz Matki Bożej Różańcowej z obrazem Adama Swacha, który już od końca XVIII wieku czczony był jako obraz słynący łaskami. Z fundacji prymasa pochodziły też ołtarze: Aniołów Stróżów, św. Rozalii i św. Józefa, a także srebrne antepedium ołtarza wielkiego oraz korona i srebrna sukienka do obrazu Wniebowziętej Matki Bożej. Stanisław Szembek ufundował również prymasowską monstrancję.
Kolejny prymas Teodor Potocki wyposażył świątynię w dwa ołtarze przy filarach: św. Liberiusza oraz św. św. Rocha i Sebastiana, a także dwa ołtarze w kaplicy św. Anny, które zaprojektował Karol Antoni Bay: ołtarz św. Anny z obrazem Rodzina Marii oraz ołtarz św. Jana Nepomucena z obrazem autorstwa Szymona Czechowicza.
Następnym prymasem był Krzysztof Antoni Szembek, stryjeczny brat prymasa Stanisława Szembeka, który był dobrodziejem łowickiego klasztoru pijarów. Zmarł w 1748 roku i został pochowany w krypcie prymasa Mikołaja Prażmowskiego, pod północną nawą.
Prymas Adam Ignacy Komorowski w 1753 roku ufundował rokokową ambonę. Kolejną jego fundacją była kaplica Świętego Krzyża, zbudowana w latach 1761 – 1764, wg projektu Jakuba Fontany, w miejscu zakrystii kanonickiej i pomieszczenia biblioteki, na zamknięciu nawy północnej. Kaplica ta miała być miejscem pochówku prymasa. Zakrystię kanonicką wraz ze skarbcem trzeba było przenieść na południową stronę świątyni, za kaplicę św. Wiktorii, z wejściem z prezbiterium. Księgozbiór kolegiacki przeniesiono do kapitularza, nad zakrystię prałacką. Wewnątrz kaplicy umieszczono ołtarz Świętego Krzyża z XVI-wieczną, cudami słynącą figurą Ukrzyżowanego Chrystusa.
W czasach prymasa Komorowskiego, w latach 1758 – 1759, do prezbiterium dobudowana została od wschodu kaplica Ogrójcowa z wejściem z zewnątrz. Kaplicę tę ufundował rajca łowicki Jerzy Barszcz. W kaplicy zostali pochowani członkowie jego rodziny.

Ostatnim interrexem w Polsce był prymas Władysław Łubieński. To on koronował w Warszawie ostatniego króla Polski – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Prymas Łubieński w 1761 roku założył w Łowiczu drukarnię prymasowską.
W 1761 roku w kolegiacie spalił się drewniany ołtarz główny. Do nowego ołtarza prymas zamówił wówczas w Rzymie obraz Wniebowziętej NMP, według grafiki Carla Maratty. Murowany ołtarz wzniesiono w latach 1761 – 1765, według projektu Jakuba Fontany, natomiast elementy snycerskie wykonał Jan Jerzy Plersch.
Prymas Łubieński zmarł w 1767 roku. Jego ciało spoczęło w krypcie kaplicy Świętego Krzyża (prymasa Adama Komorowskiego). Był to ostatni z 12 prymasów Polski, pochowany w łowickiej kolegiacie prymasowskiej.

W latach 1782 – 1783 przebudowano kaplicę św. Wiktorii w stylu wczesnego klasycyzmu, według projektu Efraima Schrögera, przy współpracy sztukatora Jana Michała Graffa, marmoryzatora Józefa Pechnera i kamieniarza Jana Andrzeja Hose. Pomnik prymasa Uchańskiego usunięto z kaplicy i ustawiono w nawie południowej, przed wejściem do kaplicy.
W 1790 roku bramę wjazdową przebudowano w stylu klasycystycznym, według projektu Szymona Bogumiła Zuga, przystosowując ją do pełnienia funkcji dzwonnicy. Ten sam architekt zaprojektował również nowe hełmy dla wież kolegiackich, które założono w 1790 roku.

Upadek państwa polskiego u schyłku XVIII wieku, spowodowany rozbiorami Polski, był również końcem okresu świetności kolegiaty łowickiej.
Ostatnim ważnym wydarzeniem przemijającej epoki było w 1814 roku wystawienie w kaplicy św. Wiktorii na widok publiczny trumny z ciałem księcia Józefa Poniatowskiego, w jego ostatniej drodze z Lipska, przez Warszawę, na Wawel.

Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku stolica prymasów – Gniezno znalazła się pod zaborem pruskim, natomiast Łowicz – pod zaborem rosyjskim. Zachodziła konieczność zorganizowania na nowo struktury i hierarchii polskiego kościoła.
W 1818 roku diecezja warszawska podniesiona została do rangi archidiecezji, w skład której weszło m.in. księstwo łowickie. Kapituła kolegiaty prymasowskiej oddała się wówczas pod opiekę arcybiskupów warszawskich. Seminarium duchowne przeniesiono z Łowicza do Warszawy, a dobra prymasowskie zostały poddane sekularyzacji.
Po powstaniu styczniowym, w odwecie za udział duchowieństwa w powstaniu i pomoc powstańcom, w 1865 roku rząd carski skonfiskował również majątki kapituły kolegiackiej. Od tej pory utrzymanie kolegiaty spadło na proboszcza i parafian.
W XIX wieku ograniczono się jedynie do niezbędnych remontów i uzupełniania wyposażenia. Wtedy to pojawiły się nowe obrazy na zasuwach ołtarzy bocznych. W 1885 roku został odrestaurowany ołtarz główny wraz z obrazem Matki Bożej Wniebowziętej, co z własnych środków sfinansował ks. Hieronim Zimowski. W tym czasie odnowiono też kaplicę św. Wiktorii.
Pod koniec XIX wieku kolegiatę pokryto blachą miedzianą, która niestety w 1917 roku została zdarta przez Niemców.
Na początku XX wieku zbudowano okazałą bramę zachodnią.

We wrześniu 1918 roku, jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej, świątynię odwiedził wizytator apostolski Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI.

We wrześniu 1939 roku, podczas bitwy nad Bzurą, świątynia została poważnie uszkodzona. Spłonęły dachy, hełmy, organy, uszkodzone zostały pomniki, obrazy i część sprzętów. Na szczęście, ówczesny proboszcz ks. Edward Kawiński niezwłocznie przystąpił do zabezpieczenia dachów i remontu wnętrza kościoła. Wieże przykryto wówczas niskimi, czworobocznymi dachami namiotowymi.

Kolegiata łowicka od dawna nie była już świątynią prymasowską, kiedy w 1946 roku arcybiskup gnieźnieński i warszawski, prymas Polski, kardynał August Hlond dokonał ingresu w dawnej prymasowskiej kolegiacie w Łowiczu. Tę tradycję podtrzymują kolejni prymasi Polski.

Po II wojnie światowej odbudowano łowicką świątynię ze zniszczeń wojennych, zainstalowano centralne ogrzewanie, wymieniono instalację elektryczną, a także przeprowadzano konserwacje wewnątrz kolegiaty. W 1988 roku Firma Jana i Dariusza Zychów przebudowała organy, wykorzystując część elementów poprzedniego instrumentu, zbudowanego w 1943 roku przez organmistrza Wacława Biernackiego. Powstał wówczas nowy, 43-głosowy instrument koncertowy o trzech manuałach.
Przez wszystkie lata powojenne kolegiata łowicka była sukcesywnie odnawiana, konserwowana i remontowana.

25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II ustanowił w Łowiczu nową diecezję, której katedrą została dawna kolegiata prymasowska. Kapituła kolegiacka przekształcona została w kapitułę katedralną, a pierwszym biskupem łowickim został Alojzy Orszulik, który 12 kwietnia 1992 roku objął katedrę łowicką.
Podczas VII pielgrzymki do Polski papież Jan Paweł II odwiedził Łowicz i 14 czerwca 1999 roku nadał katedrze łowickiej honorowy tytuł Bazyliki Mniejszej.
5 października 2002 roku nuncjusz apostolski Józef Kowalczyk koronował obraz MB Łowickiej koronami poświęconymi przez papieża Jana Pawła II.

13 listopada 2012 roku katedra łowicka została wpisana na listę Pomników Historii rozporządzeniem prezydenta RP Bronisława Komorowskiego.

Do dziś katedra w Łowiczu zachowała barokowy styl. Jest to świątynia orientowana, trójnawowa o budowie bazylikowej, 5-przęsłowa, z 2-przęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium.

Trójdzielna, dwukondygnacyjna fasada zachodnia rozczłonkowana jest pilastrami z korynckimi kapitelami. W przyziemiu, na osi fasady mieści się kamienny, barokowy portal główny z herbem Pomian prymasa Macieja Łubieńskiego. Nad portalem okno wypełnione witrażem, zwieńczone trójkątnym naczółkiem. Po bokach portalu znajdują się wnęki konchowe. Kondygnacje fasady rozdziela wydatny gzyms. Drugą kondygnację dekoruje para zdwojonych pilastrów, między którymi mieści się okno zwieńczone półokrągłym naczółkiem, a po bokach dwie wnęki konchowe. Fasadę wieńczy barokowy szczyt z trójkątnym frontonem, wspartym na pilastrach, po bokach którego znajdują się łagodne spływy wolutowe.
Fasadę flankują dwie czworoboczne wieże o boniowanych narożach. Wszystkie otwory okienne wież, z wyjątkiem dwóch dużych okien od wschodu i południa w wieży południowej, posiadają obramienia imitujące ciosany kamień. Wieże zwieńczone są wysokimi, barokowymi, dwulatarniowymi hełmami, pokrytymi blachą miedzianą.
Elewacje boczne stanowią górne partie nawy głównej, opięte lizenami, z rzędem łukowo zamkniętych okien. Poniżej znajdują się nawy boczne z zakrystiami i kaplicami na zamknięciu naw bocznych, a przed nimi kaplice boczne. Od południa mieści się kaplica Świętej Trójcy z okrągłym okienkiem, przykryta kopułą z latarnią. Obok niej kaplica św. Anny z ryzalitem i prostokątnymi oknami, przykryta daszkami trójspadowymi. Od północy znajduje się obszerna kaplica Najświętszego Sakramentu, przykryta niskim dachem namiotowym, z którego wznosi się ośmioboczny tambur, zwieńczony kopułą z latarnią. Na zachód od kaplicy umieszczona jest północna kruchta.
Od wschodu do prezbiterium przylega niewielka kaplica mieszczańska Barszczów z fantazyjnym daszkiem miedzianym.
Świątynię łowicką przykrywa miedziany dach dwuspadowy, nad absydą prezbiterium trójpołaciowy, natomiast nawy boczne wraz z zakrystiami przykrywają dachy pulpitowe.

Jasne wnętrze kościoła zachwyca proporcjami i bogactwem ołtarzy. Nawa główna otwiera się okrągłołukowymi arkadami do naw bocznych. Filary międzynawowe opinają pilastry z korynckimi głowicami, na których wspiera się belkowanie z bogatą dekoracją stiukową Jana Chrzciciela Falconiego, obiegające całą świątynię. Gzyms nad łukami arkad zdobią polichromowane medaliony z wizerunkami apostołów.
Nawę główną przykrywa sklepienie krzyżowe na gurtach, prezbiterium – sklepienie krzyżowe z dekoracją stiukową na żebrach i zwornikach, natomiast nawy boczne – sklepienia krzyżowe o bogatych, geometrycznych dekoracjach stiukowych.
W prezbiterium znajduje się XVIII-wieczny, murowany ołtarz główny wg projektu Efraima Schrögera, z obrazem Wniebowzięcie NMP, namalowany według grafiki Carla Maratty. Ołtarz zdobią figury czterech ewangelistów autorstwa Jana Jerzego Plerscha. Przy ścianach ustawiono stalle kanonickie z połowy XVII wieku, zdobione snycerką, polichromowane i złocone. W prezbiterium znajdują się trzy pomniki nagrobne czterech prymasów: Jana Przerembskiego (zm. w 1562 roku), Henryka Firleja (zm. w 1626 roku) oraz Andrzeja (zm. w 1658 roku) i Wacława (zm. w 1666 roku) Leszczyńskich. Ściany prezbiterium dekorują trzy duże obrazy pochodzące z warsztatu Tomasza Dolabelli.
W nawie głównej przyciągają wzrok ołtarze boczne przy tęczy i filarach międzynawowych. Są to ołtarze drewniane, polichromowane i złocone.
Z lewej strony przy tęczy umieszczono ołtarz MB Różańcowej z 1719 roku, z cudownym obrazem Matki Bożej Łowickiej – dziełem Andrzeja Swacha z 1719 roku, a na zasuwie z obrazem MB Różańcowej ze św. Dominikiem i św. Katarzyną Sieneńską z 1868 roku, pędzla Antoniego Strzałeckiego.
Po prawej stronie tęczy znajduje się ołtarz Aniołów Stróżów z obrazem Anioła Stróża z ok. 1725 roku i obrazem św. Mikołaja z 1886 roku na zasuwie, autorstwa Aleksandra Przewalskiego.
Przy pierwszym filarze z prawej strony stoi ołtarz św. Józefa z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus, z I poł. XVII wieku oraz obrazem św. Izydora Oracza na zasuwie, namalowanym przez Józefa Buchbindera w 1888 roku.
Przy drugim filarze umieszczono ołtarz św. Barbary z obrazem świętej z 1680 roku oraz wizerunkiem świętych apostołów Piotra i Pawła na zasuwie.
Przy kolejnym filarze południowym stoi ołtarz św. Rocha i św. Sebastiana z obrazem św. Andrzeja Boboli, pędzla Aleksandra Krawczyka z lat 40. XX wieku.
Przy pierwszym filarze północnym umieszczono ołtarz św. Rozalii z ok. 1720 roku z obrazem św. Rozalii – patronki chroniącej przed „morowym powietrzem”. Na zasuwie ołtarza znajduje się wizerunek św. Franciszka, namalowany w 1889 roku przez Józefa Buchbindera.
Przy trzecim filarze północnym znajduje się ołtarz św. Liboriusza z 1732 roku z obrazem św. Wojciecha, namalowanym przez Aleksandra Krawczyka w latach 40. XX wieku. Obraz ten zastąpił zniszczony w 1939 roku obraz św. Liboriusza.
Przy drugim filarze północnym umieszczono rokokową ambonę, wykonaną przez Franciszka Antoniego Vogta w latach 1753 – 1754. Baldachim ambony wieńczy figura św. Jana Nepomucena.
Obok ołtarza św. Józefa, przy pierwszym filarze południowym, ustawiono barokową chrzcielnicę.

Na filarach i ścianach nawy południowej umieszczono liczne, barokowe epitafia, ozdobione portretami i herbami rodowymi.
Na zamknięciu nawy południowej usytuowana jest kaplica św. Wiktorii (prymasa Jakuba Uchańskiego, zm. w 1581 roku). Kaplicę tę przykrywa kopuła wykonana w latach 1581 – 1583 przez Jana Michałowicza z Urzędowa. Ołtarz św. Wiktorii z 1651 roku zawiera wizerunek świętej z 1940 roku, namalowany przez Aleksandra Krawczyka, w miejsce oryginalnego obrazu z 1651 roku, który zaginął we wrześniu 1939 roku. Aranżacja kaplicy pochodzi z lat 1782 – 1783, a stiukowe kolumny i draperie wykonał Jan Michał Graff.
Pomnik nagrobny prymasa Jakuba Uchańskiego, wykonany przez Jana Michałowicza ok. 1580 roku, obecnie ustawiono w nawie południowej, przed wejściem do kaplicy św. Wiktorii.
Obok wejścia do kaplicy św. Wiktorii znajduje się wejście do południowej kaplicy św. Anny (prymasa Jana Wężyka, zm. w 1638 roku), którą w latach 1635 – 1640 dobudowano do korpusu. Jest to obszerna kaplica z ołtarzami św. Anny i św. Jana Nepomucena, projektu Karola Baya. W ołtarzu św. Anny z 1735 roku umieszczono XVII-wieczny obraz, przedstawiający Rodzinę Marii. Przy wschodniej ścianie kaplicy mieści się ołtarz św. Jana Nepomucena z 1735 roku z obrazem autorstwa Szymona Czechowicza.
Od zachodu do kaplicy św. Anny przylega kaplica Świętej Trójcy (Tarnowskich), wzniesiona w latach 1609 – 1611 na miejscu wcześniejszej, wielobocznej kaplicy z I poł. XVI wieku. W kaplicy tej pochowano prymasa Jana Tarnowskiego oraz członków jego rodziny. Kaplica zbudowana na planie kwadratu, przykryta jest kopułą i zwieńczona latarnią. Na południowej ścianie umieszczony jest gotycki ołtarz w formie tryptyku, przedstawiający męką Chrystusa, a w głównym polu przedstawiono Zdjęcie z Krzyża. Przy wschodniej ścianie kaplicy umieszczono wczesnobarokowy, kamienny ołtarz z alabastrowymi płaskorzeźbami, przedstawiającymi Opłakiwanie Chrystusa Ukrzyżowanego oraz Chrystusa Zmartwychwstałego. Obie płaskorzeźby są dziełem Willema van den Blocke z ok. 1610 roku. Willem van den Blocke jest też autorem, powstałego w latach 1603 – 1604, renesansowego nagrobka ojca prymasa – chorążego łęczyckiego, Piotra Tarnowskiego, który znajduje się przy zachodniej ścianie kaplicy. Kaplicę Świętej Trójcy dekorują również figury czterech ewangelistów, autorstwa Samuela Świątkiewicza, umieszczone w konchowych wnękach w południowych narożnikach kaplicy.

W nawie północnej, podobnie jak w południowej, znajdują się liczne epitafia renesansowe i barokowe. W posadzce nawy umieszczona jest mosiężna płyta z herbem Belina, zamykająca kryptę prymasa Mikołaja Prażmowskiego (zm. w 1673 roku). Na filarze w pobliżu krypty umieszczono barokowe epitafium całopostaciowe prymasa, malowane na blasze miedzianej. W krypcie prymasa Prażmowskiego pochowano w 1748 roku również prymasa Krzysztofa Szembeka, o czym informuje skromna, współczesna tablica, umieszczona na ścianie, obok wejścia do kaplicy Świętego Krzyża.
Od wschodu nawę północną zamyka kaplica Świętego Krzyża (prymasa Adama Komorowskiego, zm. w 1759 roku). W kaplicy tej, w ołtarzu Krzyża Świętego znajduje się słynący łaskami, XVI-wieczny krucyfiks. Po prawej stronie od wejścia umieszczono pomnik nagrobny prymasa Komorowskiego, wykonany przez Jana Chryzostoma Redlera w latach 1763 – 1764, według projektu Jakuba Fontany. Kaplica sklepiona jest konchą nad ołtarzem, na której namalowano oculus z wizerunkiem Trójcy Świętej.
Od północy do nawy przylega kaplica Najświętszego Sakramentu, dawniej Bożego Ciała (prymasa Jana Lipskiego, zm. w 1641 roku). Jest to obszerna kaplica, której centralną część przykrywa kopuła na tamburze, zwieńczona latarnią. Boczne przęsła kaplicy przykrywają dość płaskie sklepienia krzyżowe. Wszystkie sklepienia tej kaplicy pokryte są barwną polichromią Adama Swacha z 1718 roku. Boczne przęsła zdobią też dekoracje stiukowe. Przy północnej ścianie kaplicy znajduje się ołtarz z obrazem Chrystus Dobry Pasterz, autorstwa Jana Bogumiła Plerscha.

Przy zachodniej ścianie nawy głównej mieści się empora muzyczna, wsparta na szerokiej arkadzie. Na emporze zainstalowano 43-głosowe organy. Nad prospektem organowym znajduje się galeria, łącząca wieżę północną (widokową) z wieżą południową, w której mieści się Muzeum Diecezjalne.

Wnętrze katedry łowickiej pw. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja zachwyci każdego. Jedni pomodlą się przed cudownym obrazem Pani Łowickiej, słynącym łaskami Krucyfiksem, przed relikwiami św. Wiktorii lub św. Wojciecha. Inni zadumają się nad dwunastoma grobami prymasów Polski w jednej świątyni. Jeszcze innych zachwyci bogactwo ołtarzy, zwłaszcza jak trafią na odsłonięte liczne ołtarze z obrazami „odzianymi” w XVIII-wieczne srebrne sukienki. Będą również tacy, którzy będą kontemplować cenne dzieła sztuki. Mnie zachwycił akcent ludowy – urzekły mnie mensy ołtarzowe przykryte wełnianymi pasiakami łowickimi.