Gdańsk – Dwór Artusa

Opis

Dwory Artusa nazwę swą wzięły od celtyckiego króla Artura, który był wzorem wszelkich cnót, a okrągły stół, przy którym zasiadał ze swymi rycerzami – symbolem równości i braterstwa.
Na terenie Polski powstało kilka Dworów Artusa: w Toruniu, Elblągu, Braniewie, Chełmnie, lecz gdański był z nich najokazalszy i najsławniejszy.

Pierwszy Dwór Artusa w Gdańsku zbudowany został w latach 1348 – 1350 przez bractwo św. Jerzego, w reprezentacyjnej części miasta, w północnej pierzei Długiego Targu. Prawdopodobnie był to budynek drewniany, ponieważ już ok. 1380 roku, w miejscu drewnianego dworu stanął nowy, murowany Dwór Artusa, zwany również Dworem św. Jerzego.
Bractwo św. Jerzego było bractwem rycerskim, skupiającym tzw. junkrów – rycerzy pochodzących z bogatych, szlacheckich rodzin pruskich. Elitarne bractwo wymagało od swych członków szlacheckiego pochodzenia i takie same oczekiwania stawiało gościom Dworu Artusa.
Dwór był miejscem spotkań, zabaw rycerskich, zabaw tanecznych, koncertów, odbywały się tu pokazy sztuki cyrkowej, występy muzyków, śpiewaków, a nawet kuglarzy. W czasie świąt zbierano się tu na uroczysty posiłek. Członkowie bractwa św. Jerzego krytycznie oceniali obyczaje pozostałych gości – kupców i armatorów. Zawsze też podkreślali swą odrębność.
Z upływem czasu w Dworze Artusa podawano do publicznej wiadomości zarządzenia władz miejskich, a bywalcy Dworu wymieniali się informacjami handlowymi. Wtedy to Dwór Artusa przyjął rolę oficjalnego domu kupieckiego.

W latach 70. XV wieku dwukrotne pożary doszczętnie zniszczyły gdański Dwór Artusa. Rada Miasta, doceniając rolę Dworu w życiu publicznym Gdańska, postanowiła odbudować go z funduszy miejskich. W tym celu niezwłocznie uprzątnięto zgliszcza, powiększono posesję i jeszcze w 1477 roku przystąpiono do budowy nowego, większego, późnogotyckiego gmachu. Budowę ukończono w 1481 roku.
Powstał jednokondygnacyjny, podpiwniczony budynek z poddaszem przykrytym dachem dwuspadowym. Murowana z cegły gotycka budowla posiadała od południa i północy duże, ostrołukowe okna, które oświetlały wysoką, trójnawową, trójprzęsłową halę, przykrytą sklepieniem wspartym na czterech granitowych filarach.

Nowy Dwór Artusa stał się siedzibą licznych bractw, zebranych w tzw. ławy. Utworzono wówczas nowe stowarzyszenia, które stały się współgospodarzami nowego Dworu Artusa. Nowe bractwa przyjęły wspólną nazwę „Ławy Dworu Artusa” – od wspólnie zajmowanych miejsc w ławach. Najznamienitsze z nich to ławy: św. Rajnolda, św. Jerzego, Malborska, Trzech Króli, ale była też ława Lubecka (św. Krzysztofa), Holenderska, Szyprów, czy Sędziów.

Bractwo św. Jerzego utraciło nie tylko prawo własności Dworu, lecz również wpływy, jakie miało dotychczas. W nowym Dworze Artusa bractwo św. Jerzego zasiadało obok innych użytkowników Dworu, zachowując jedynie honorowe pierwszeństwo podczas uroczystości. Początkowo bractwo św. Jerzego zbierało się w Dworze Artusa przy Długim Targu, lecz w 1487 roku rozpoczęło budowę własnej siedziby w pobliżu Złotej Bramy. Budowę nowego Dworu bractwa św. Jerzego ukończono w 1494 roku. Wtedy to bractwo św. Jerzego przeniosło się do nowej siedziby.

Ławy Dworu Artusa zajmowały ściśle określone miejsca w Wielkiej Hali, wykorzystując Dwór jako miejsce życia towarzyskiego. Poszczególne Ławy dbały również o wystrój wnętrza, dekorując Wielką Halę rzeźbami, obrazami, dekoracyjną boazerią, rzeźbionymi meblami, gobelinami, a także modelami okrętów, zbrojami turniejowymi, czy tarczami herbowymi.
W latach 1545 – 1546 w Wielkiej Hali Dworu Artusa Georg Stelzner wymurował wielki piec kaflowy o wysokości ok. 11 metrów. Całą jego powierzchnię wyłożył kaflami z wizerunkami najwybitniejszych władców Europy.
W 1592 roku bractwa ufundowały cynową ladę piwną, którą ustawiono przy północnej ścianie. Rok później, również przy północnej ścianie, powstała empora dla muzyków.
W 1755 roku gdańscy kupcy zamówili u Johanna Heinricha Meissnera rzeźbę króla polskiego Augusta III Sasa. Naturalnej wielkości figura stanęła na środku Hali Dworu Artusa.

Dwór Artusa stał się reprezentacyjnym salonem Gdańska. Spotykali się tu przy kuflu piwa członkowie bractw oraz patrycjat miejski. Czasami jednak urządzano tu wielkie, wystawne uczty, trwające nieraz nawet kilka dni.

Od 1530 roku w Dworze Artusa odbywały się otwarte rozprawy sądowe, które powinny być prowadzone w trybie jawnym, a w Gdańsku tyko Wielka Hala mogła pomieścić tak wiele osób.
Na potrzeby sądu w 1549 roku Rada Miejska nabyła sąsiednią kamienicę, przylegającą do Dworu od zachodu. Z czasem kamienicę tę połączono bezpośrednim przejściem z Wielką Halą, a później nazywano ją Starym Domem Ławy.

W 1552 roku, przed planowaną wizytą króla Zygmunta II Augusta, przebudowano południową fasadę Dworu w stylu renesansu, według projektu nieznanych dziś artystów włoskiego pochodzenia.
W latach 1616 – 1617 fasada ta ponownie została przebudowana przez Abrahama van den Blocka, w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Zamieniono wówczas renesansowy szczyt na wysoką attykę, a całą fasadę ozdobiono dekoracją rzeźbiarską oraz manierystycznym portalem. Pozostawiono jednak ostre łuki wielkich, gotyckich okien.

W 1651 roku w piwnicach Dworu zorganizowano punkt sprzedaży wina.
W 1709 roku, z powodu wzrastających potrzeb sądowych, Rada Miasta nabyła od Johanna Glosemeyera kamienicę przylegającą do Dworu Artusa od wschodu. Przebudowano ją w stylu barokowym i połączono bezpośrednim przejściem z Dworem Artusa. Połączono również piwnice obu budynków i utworzono w nich winiarnię o nazwie Piwnica Rady. Kamienicę nazwano Nowym Domem Ławy i oddano do użytku w 1712 roku.

Na prośbę gdańskich kupców, w 1742 roku Rada Miasta przekształciła Dwór Artusa w giełdę kupiecką. Jednocześnie nadal pełnił on funkcje reprezentacyjne miasta, gdzie przyjmowano monarchów, organizowano spotkania towarzystw naukowych oraz koncerty.

W latach 80. XIX wieku przebudowano przedproże Dworu Artusa. Żeliwną balustradę zastąpiono wówczas barokowymi, płaskorzeźbionymi płytami przedprogowymi, a przy schodach przed wejściem umieszczono parę kamiennych lwów, pochodzących z rozebranej Bramy św. Jakuba.
U schyłku XIX wieku przebudowano północną (tylną) elewację w stylu neogotyckim.
W 1900 roku prowadzono prace remontowe i konserwatorskie we wnętrzu Dworu. Poddano wówczas renowacji boazerię Wielkiej Hali, a także przeprowadzono konserwację obrazów Antona Möllera „Sąd Ostateczny” i Hansa Vredemana de Vries „Orfeusz wśród zwierząt”.
W następnym roku na parterze Nowego Domu Ławy otwarto ekspozycję przedstawiającą dawną Sień Gdańską z kamienicy bogatego patrycjusza.

Po wybuchu I wojny światowej, w 1914 roku zawieszono działalność giełdy w Dworze Artusa, w 1919 roku czasowo wznowiono jako giełdę walutową, a w 1920 roku – ostatecznie zlikwidowano.
Wielka Hala Dworu do 1945 roku służyła do celów reprezentacyjnych. Organizowano tu również wystawy, koncerty i inne imprezy kulturalne.

W marcu 1945 roku, podczas działań wojennych Armii Czerwonej, Gdańsk został zbombardowany. Wiele budynków legło w gruzach. Poważnie zrujnowany został również Dwór Artusa, z którego przed nadejściem frontu, w 1943 roku zdołano wywieźć poza Gdańsk dużą część ruchomego wyposażenia.
Pierwsze oddziały Armii Czerwonej wraz z żołnierzami polskiej Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte wkroczyły do śródmieścia Gdańska 27 marca 1945 roku. 28 marca dwóch polskich czołgistów wspięło się na dach Dworu Artusa, zdarli z masztu flagę hitlerowską i zatknęli biało-czerwoną flagę polską. Po wojnie Gdańsk znalazł się w granicach Polski.

Po odgruzowaniu miasta, niezwłocznie przystąpiono do odbudowy. Dwór Artusa wraz ze Starym i Nowym Domem Ławy odbudowano do 1959 roku. Od 1965 roku Wielka Hala Dworu Artusa, jeszcze bez zabytkowego wystroju, oraz Sień Gdańska były użytkowane przez gdańskich artystów plastyków na wystawy artystyczne.
Od 1990 roku Dwór Artusa wraz z Nowym Domem Ławy użytkowany był przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Z czasem Dwór odzyskał ok. 70% dawnego wystroju. Dla zwiedzających został otwarty w kwietniu 1997 roku wraz z Nowym Domem Ławy, gdzie ponownie została zaaranżowana dawna Sień Gdańska. Od 2020 roku muzeum użytkuje również Stary Dom Ławy.

Dziś Dwór Artusa wraz z Domami Ławy pełnią funkcje muzealne i reprezentacyjne. Odbywają się tu oficjalne uroczystości organizowane przez władze miasta, konferencje, koncerty oraz wystawy.

Gdański Dwór Artusa jest budynkiem gotyckim, wymurowanym z cegły. Jest to podpiwniczona budowla jednokondygnacyjna z wysokim poddaszem, wzniesiona na planie czworoboku.
Frontowa elewacja południowa została otynkowana i otrzymała manierystyczny, niderlandzki wystrój. Na osi boniowanej fasady mieści się kamienny portal o łuku koszowym. Po bokach portalu znajdują się nisze konchowe, a nad nimi medaliony z wizerunkami króla Zygmunta III Wazy i jego syna, wówczas królewicza Władysława. Fasadę zdobią trzy wielkie, rozglifione okna ostrołukowe. U nasady łuków okiennych umieszczono konsole z posągami wielkich wodzów: Scypiona Afrykańskiego, Temistoklesa, Kamillusa oraz Judy Machabeusza. Fasadę wieńczy wysoka attyka z czterema prostokątnymi oknami, a między nimi, w niszach posągi przedstawiające alegorie Siły i Sprawiedliwości. Attyka zwieńczona tralkową balustradą jest flankowana wolutowymi spływami.
Fasadę Dworu Artusa poprzedza szerokie przedproże z płaskorzeźbionymi, kamiennymi płytami w balustradzie. Schody prowadzące na przedproże flankują kamienne lwy, trzymające herby Gdańska. Obok schodów umieszczono wejście do Piwnicy Rajców, gdzie mieści się restauracja. Wejście to przykryte jest dekorowaną, cebulastą kopułą, którą wieńczy figura Merkurego.
Północna elewacja Dworu Artusa (od ul. Chlebnickiej) pozostała ceglana, w stylu gotyckim. Elewacja ta również posiada trzy wielkie, ostrołukowe okna, a także wieloboczną wieżyczką schodową, występującą przed lico elewacji. Na osi elewacji, pod szerokim, środkowym oknem mieści się troje wąskich drzwi, o łuku odcinkowym. Szczyt gotyckiej elewacji rozczłonkowany jest lizenami, między którymi mieszczą się niewielkie, prostokątne okienka. Lizeny oraz trójkątny szczyt wieńczą ceglane sterczyny, które połączone przęsłami tworzą ażurową dekorację.
Gdański Dwór Artusa przykrywa dwuspadowy dach z naczółkiem od strony południowej. Dach kryty jest czerwoną dachówką. Na szczycie dachu, ponad attyką fasady dominuje posąg Fortuny z rogiem obfitości.

Wnętrze Dworu Artusa jest trójnawową, trójprzęsłową gotycką halą, przykrytą gwiaździstym sklepieniem, ozdobionym złotymi gwiazdkami, wspartym na czterech granitowych filarach.
Wystrój Wielkiej Hali potrafi zachwycić chyba każdego. Głównym tematem zdobień są sceny o tematyce antycznej, starotestamentowej, chrześcijańskiej, a także historycznej. Niesłychane bogactwo zdobień – rzeźby, malarstwo, snycerka, złocenia, dekoracyjny piec, a także modele zabytkowych statków nadają wnętrzu wyjątkowego szyku, ale też bogactwa.
Najstarszymi obrazami w Dworze Artusa są dzieła anonimowych artystów z końca XV wieku: „Okręt Kościoła” oraz „Oblężenie Malborka”. Jest tu również XV-wieczna płaskorzeźba Hansa Brandta z ok. 1485 roku, przedstawiająca św. Jerzego zmagającego się ze smokiem, na tle zabudowań Gdańska. Z XV wieku pochodzi również rzeźba św. Jakuba, a z XVI wieku rzeźby: św. Rajnolda, św. Krzysztofa oraz króla Kazimierza Jagiellończyka.
Wyjątkową ozdobą Wielkiej Hali jest bogato dekorowana boazeria, okalająca całe wnętrze. Każde z bractw przez lata zdobiło fragment ściany za swymi ławami. Wnętrze wypełniono wówczas dziełami sztuki, fundowanymi przez poszczególne bractwa. Powstały wielkoformatowe obrazy, np. „Sąd Ostateczny” Antona Möllera, „Orfeusz wśród zwierząt” Hansa Vredemana de Vries, obraz „Kąpiel Diany”, czy „Diana na łowach”.
Wyjątkowym elementem wyposażenia jest pięciokondygnacyjny piec kaflowy o wysokości 10,64 m (najwyższy w Europie), zbudowany w połowie XVI wieku przez Georga Stelznera z 520 kafli, zdobionych wizerunkami władców europejskich. Ważną dekoracją wnętrza Dworu Artusa są również modele historycznych statków i okrętów, zawieszonych pod sklepieniem. Świadczyły one bowiem o zamorskich kontaktach Gdańska.
Istotną rolę w Wielkiej Hali pełniła również renesansowa empora muzyczna oraz cynowa lada piwna z końca XVI wieku.

Dziś wnętrze dworu Artusa jest częściową rekonstrukcją. Powróciły tu zachowane, oryginalne zabytki, a brakujące elementy są sukcesywnie uzupełniane rekonstrukcjami rzeźb oraz wielkoformatowymi wydrukami brakujących obrazów. Całość daje wrażenie, jak wyglądała Wielka Hala jeszcze na początku II wojny światowej.

Muzeum Gdańska zajmuje też, połączony z Dworem Artusa, Nowy Dom Ławy, w którym zaaranżowano dawną Sień Gdańską w kamienicy bogatego patrycjusza. Umieszczono tam również meble gdańskie oraz gabloty z drobnymi zabytkami Gdańska, medalami, a także modelem okrętu typu feluka z II poł. XVI wieku.
W Sieni Gdańskiej można spotkać również Hedwigę - panienkę z okienka z powieści Deotymy, która do dziś pokazuje się w okienku facjatki Nowego Domu Ławy.

Gdański Dwór Artusa nie zawsze jest dostępny dla zwiedzających, ponieważ oprócz funkcji muzealnych, pełni on również funkcje reprezentacyjne podczas oficjalnych wydarzeń i uroczystości, istotnych dla władz miasta.
O dostępności można upewnić się na stronie internetowej Muzeum Gdańska.